7 Sámediggi
Sámediggi ásahuvvui
geassemánu 12. b. 1987-mannosaš lága
nr. 56 Sámedikki ja eará sámi
riektedilálašvuođaid
birra (sámelága)
vuođul. Sámediggi ásahuvvui
vuosttažettiin sámiid ovddasteaddji álbmotválljen orgánan,
ja dađistaga dasa leat biddjojuvvon
eanet bargamušat ja dasa
lea sirdojuvvon váldi lága
ja/dahje láhkaásahusa
vuođul máŋgga
suorggis. Stuorradiggi lea gieđahaladettiinis
jahkásaš stuorradiggedieđáhusa
Sámedikki doaimma birra
ja bušeahttameannudeamis birra
dorjon Sámedikki doaimma
ja sajádaga ovddideami.
Ovdabargguin deattuhuvvui ahte Sámedikki
váldi galgá sáhttit
ovdánit, gč. árv.
O. nr. 79 (1986 – 87) s. 9:
«Lávdegoddi
lea ovttaoaivilis ahte Sámedikki
váldi ii sáhte
mearriduvvot oktii agi beaivái.
Lávdegoddi ádde
ahte jus Sámedikki váldesuorgi
vejolaččat
viiddiduvvo boahtteáiggi,
de dat soaitá šaddat vuostálagaid
eará hálddašanorgánaiguin
ja eaktuda ahte dát gažaldagat čielggaduvvojit
ja čovdojuvvojit ovdalgo
mearriduvvo ahte ođđa
bargamušat biddjojuvvojit
Sámediggái.
Go leat vásihan Sámedikki
doaimma, de lea lunddolaš ahte
váldesuorgi árvvoštallojuvvo
Sámedikki barggu ja olbmuid dábálaš servodatoainnu
ektui.»
Viidáseappot biddjojuvvo
sámi iešmearridanvuoigatvuođa
prinsihppa vuođđun: «Jus
sámi kultuvra galggaš ceavzit
boahtteáiggi […],
de eaktuda dat ahte sámiide
addojuvvo mearkkašahtti
iešmearridanvuoigatvuohta
ja dadjamuš dakkár áššiin
mat leat erenoamaš dehálaččat
sámi kultuvrra sajádahkii».
(Od.prp. nr. 33 (1986 – 87) s. 67). Dat
mielddisbuktá earret eará ahte sámit
ieža, dat mearkkaša
ahte Sámediggi, galgá vuoruhit
sámi kultuvrra ja servodateallima
doaimmaid, ii ge ráđđehus.
Soria Moria-julggaštusas
biddjojuvvo vuođđun
ahte Sámedikkis galgá leat
duohta dadjamuš dakkár surggiin
mat leat dehálaččat sámi álbmogii.
Dát čuovvu
ulbmila sihkkarastit Sámediggái
politihkalaš orgánan
ja hálddahusorgánan
stuorát friddjavuođa, dadjamuša
ja lasi válddi, gč. Sd.dieđ.
nr. 55 (2000 – 2001). Lea leamaš mearkkašahtti
ovdáneapmi dain rámmaeavttuin
mat leat mielde mearrideamen Sámedikki
sajádaga ja doaibmanfriddjavuođa
maŋŋágo sámeláhka
mearriduvvui. Dehálepmosiid
gaskkas leat hálddašandoaimmaid
lassáneapmi, váldi
addojuvven sierralágaid
vuođul, bušeahttadili ovdáneapmi
ja jagi 2005 konsultašuvdnašiehtadus.
7.1 Sámedikki organiseren, bargo-
ja váldesuorgi
Sámedikkis lea parlamentáralaš vuogádat,
mas Sámedikki dievasčoahkkima
eanetlohku vállje Sámediggeráđi.
Sámediggeráđis
lea politihkalaš ovddasvástádus
Sámedikki oktilis doaimmas,
dás maiddái
dan hálddahusdoaimmas. Sámedikkis
leat
dievasčoahkkin (parlameantadoaibma lávdegodde-
ja dievasčoahkkimiiguin njelljii
jagis, čoahkkinjođihangoddi sierra čállingottiin
mii jođiha ja hálddaša
dievasčoahkkima doaimma),
Sámediggeráđđi (maid Sámedikki
dievasčoahkkima eanetlohku
vállje, mas lea politihka
ovddideaddji doaibma ja mas lea parlamentáralaš ovddasvástádus
dievasčoahkkimii),
doarjjastivra (vástida doarjjahálddašeamis
daid njuolggadusaid vuođul
maid dievasčoahkkin lea mearridan,
ja hálddahusa evttohusa vuođul)
ja
giellastivra (sámi
terminologiija ja čállinvuogi
mearridanorgána),
fágalaš hálddašeami ollašuhttin
ja hálddahuslaš doaibma (daid
bargamušaid hálddašeapmi
mat čatnasit oahpahusláhkii,
kulturmuitoláhkii ja sámeláhkii,
ja daid iešguđetlágan
hálddahuslaš gulaskuddanáššiid hálddašeapmi
mat čatnasit doaibmabijuide
mat leat dehálaččat sámi
servodagaide, ja vel oppa doaimma ekonomiija- ja bargiidstivrejupmi).
Sámedikki doaibma sulastahttá sihke Stuorradik-ki,
ráđđehusa,
departemeantta ja direktoráhta bargui,
ja gokčá eanaš servodatsurggiid.
Dat duohtadilli ahte Sámediggi
lea politihkalaš orgána
mas lea iešguđetlágan
váldi, sáhttá leat
hástaleaddji hálddašit
sihke stáhta eiseválddiide
ja Sámediggái
alcces.
7.1.1 Sámedikki váldi
Sámedikki váldi
juohkása guovttelágánin,
lágas ja/dahje láhkaásahusas
mearriduvvon váldin ja váldin
juohkit ekonomalaš doarjagiid. Sámediggái
lea addojuvvon váldi lágain/láhkaásahusain
viđa suorggis. Dat leat:
Kulturmuitoláhka
mii guoská sámi
kulturmuittuide. Dát váldi lea
fápmuduvvon láhkaásahusa vuođul
ja Sámediggi lea fágalaččat
Riikkaantikvára/Birasgáhttendepartemeantta vuollásaš,
(gč. kap. 7.7). Formála
mearridangelbbolašvuođa
lassin kulturmuitolága vuođul,
lea Sámedikki ovddasvástádus
fuolahit sámi kulturmuitodeastagiid
plána- ja huksenáššiin
plána- ja huksenlága
vuođul. Sámediggi sáhttá ovddidit
vuosteákkaid go plánat
leat vuostálagaid riikkalaš ja
dehálaš regionála beroštusaiguin.
Sámelága § 3 – 12
cealká ahte Sámediggi
galgá bargat dan ovdii ahte sámegiella
Norggas suodjaluvvošii
ja ovdánivččii,
gč. Od.prp. nr. 114 (2001 – 2002)
(gč. kap. 19.2).
Oahpahusláhka mii
guoská váldái
mearridit láhkaásahusaid
sámegiela oahpahusa fágaplánaid
birra vuođđoskuvlii
ja joatkkaoahpahussii, ja erenoamáš sámi
fágaid oahppoplánaid
birra joatkkaoahpahussii (geavadis fágaid
giela, duoji ja boazodoalu oahppoplánaid).
Váldi lea fápmuduvvon
lága vuođul
(gč. kap. 11.1).
Lága vuođul
fápmuduvvon váldi
addit láhkaásahusaid sámi
leavgga geavaheami birra, gč. sámelága § 1 – 6.
Lága vuođul
fápmuduvvon váldi
addit njuolggadusaid dasa mo rievdan meahccegeavahusa váikkuhusat sámi
kultuvrii, boazodollui, meahcceávkkástallamii,
ealáhusdoibmii ja servodateallimii
galget árvvoštallojuvvot.
Departemeanta galgá dohkkehit
njuolggadusaid, gč. finnmárkkulága § 4
(gč. kap. 20.2.2).
Sámediggi lea ožžon
eanet ovddasvástádusa
ja iehčanasvuođa
bušeahta oktavuođas
dan láhkai ahte Sámediggi
jagi 1999 rájes oaččui
spiehkastaga Juolludannjuolggadusaid § 3 (dalá § 4),
gč. Sd.prp. nr. 1 Lasáhus
nr. 5 (1998 – 1999). Dainna várašemiin
ahte Stuorradiggi dohkkeha bušeahta,
juogada Sámediggi iežas skábmamánu
dievasčoahkkimis daid juolludusaid
mat leat addojuvvon departemeanttaid bušeahtain.
Sámediggi juogada doarjagiid
ollu surggiin. Sámediggi
mearrida doarjjahálddašeami
njuolggadusaid, muhtun dáhpáhusain ovttasráđiid áššáigulli departemeanttain.
Doarjjahálddašeami sáhttá juohkit čieža
vuollekategoriijan:
Njuolgga doaibmadoarjjan organisašuvnnaide
(ealáhus- ja kulturorganisašuvnnaide,
riikkamiehtásaš sámi
organisašuvnnaide).
Njuolgga doaibmadoarjjan friddja ásahusaide
(vuođđudusaide
ja miellahttoorganisašuvnnaide).
Njuolgga doaibmadoarjjan gieldda oamastan ásahusaide
(dávvirvuorkkáide
ja giellaguovd-dážiidda).
Njuolgga doaibmadoarjjan gielddaide giellabargguide.
Doaibmadoarjjan ohcama/duođaštusa
vuođul mánáidgárddiide,
girjebussiide.
Doarjjan ohcama vuođul
kultur-, ealáhus-, giella-
ja kulturmuitoprošeavttaide,
ja vel oahppo- ja dáiddárstipeanddaide.
Doarjjan oahpponeavvuid ráhkadeapmái/oahpponeavvuid
diŋgomii.
Sámediggi nammada dahje
evttoha stivralahtuid máŋgga
sámi organisašuvdnii
ja máŋgga
almmolaš doaimmahussii.
Muhtun dáhpáhusain
mudde láhka dán bargamuša
(boazodoalloláhka, finnmárkkuláhka
ja universitehtaid ja allaskuvllaid láhka).
Sámediggi lea ovdánan mearkkašahtti
láhkai maŋimus jagiid.
1 Dan
rájes go dan organiseremis
ledje vuollásaš ráđit
sierra hálddahusaiguin čielga
surggiin, de lea dál ovddasvástádus
dievasčoahkkimii čielgasit
biddjojuvvon Sámediggeráđđái. Seammás
lea Sámediggi maŋimus jagiid
váldán
badjelasas dakkár doaimmahusaid
go Sámi oahpahusráđi
ja Sámi sierrabibliotehka, ekonomalaš doarjjaor-tnegiid
sámi ásahusaid
várás
ja gielddaid várás,
ja máŋga
doarjjaortnega mat leat sámi álbmoga
várás.
7.1.2 Sámedikki politihkalaš doaibma
Sámediggi čoahkkana
dievasčoahkkimii njelljii jagis.
Sámediggeválga čađahuvvo
oktan stuorradiggeválggaiguin.
Go Sámediggi vuođđuduvvo
juohke njealját jagi, vállje
Sámedikki dievasčoahkkin sámediggeráđi
mas leat vihtta áirasa.
Sámedikki dievasčoahkkin mearrida
jienastemiin mo oppa ráđi čoahkádus
galgá leat. Sámediggeráđđi
lea válljejuvvon jus dat oažžu
eanet go beali jienastagain vuosttaš jienasteamis.
Sámediggeráđi
bargamušat leat jođihit
ja fuolahit Sámedikki oktilis
doaibmama, gulahallama ja konsultašuvnnaid ráđđehusain
ja eará eiseválddiiguin.
Sámediggeráđđi
ovddida áššiid čoahkkinjođihangoddái
mii de fas ráhkada áššelistta
ja juohká áššiid
lávdegottiide.
Govus 8.1 Sámedikki dievasčoahkkinlatnja
Gáldu: Jaron Hollan
Maŋŋágo
Sámediggi lea vuođđuduvvon
válgga maŋŋá,
válljejuvvo válgalávdegoddi
mii árvala buot lahttoevttohasaid
lávdegottiide, doarjjastivrii
ja Sámi parlamentáralaš ráđđái.
Sámedikki čoahkkinjođihangotti válljen čađahuvvo
gorrelohkoválgan. Čoahkkinjođihangottis leat
jođiheaddji (Sámedikki
dievasčoahkkinjođiheaddji), sadjásaš jođiheaddji
ja golbma lahtu. Čoahkkinjođihangoddi
ráhkada áššelistta,
gohčču čoahkkimiidda
ja jođiha Sámedikki dievasčoahkkimiid.
Sámedikki dievasčoahkkimis válljejuvvojit
lahtut njealji lávdegoddái,
Plána- ja finánsalávdegoddái,
Bajásšaddan-
ja oahppolávdegoddái,
Ealáhus- ja kulturlávdegoddái
ja Bearráigeahččanlávdegoddái.
Jagis dollojuvvojit njeallje dievasčoahkkima
maid ovdalaš leat lávdegoddečoahkkimat.
Lávdegottit ovddidit evttohusaid
dievasčoahkkimii dain áššiin
maid čoahkkinjođihangoddi
sádde lávdegottiide.
Bearráigeahččanlávdegoddi
ovddida mearrádusevttohusaid
sierra njuolggadusaid vuođul.
Sámedikki ođđasisorganiserema
oktavuođas jagi 2000 ja
Sámi kulturráđi,
Sámi ealáhusráđi,
Sámi kulturmuitoráđi
ja Sámi oahpahusráđi
heaittiheami maŋŋá ásahii
Sámediggi jagi 2001 Sámedikki
doarjjastivrra man ovddasvástádus
galgá leat Sámedikki
doarjjaruđaid hálddašeapmi.
Sámedikki doarjjastivrra
njuolggadusaid lea Sámediggi mearridan.
Doarjjastivrra čieža
lahtu leat Sámedikki áirasat
ja sadjasašáirasat
válljen Sámedikki áirasiid
ja sadjásašáirasiid
gaskkas. Lahtut válljejuvvojit
ovtta válgaáigodahkii.
Doarjjastivra juogada ruđaid
dain stipeanda- ja doarjjaortnegiin mat leat kultur- ja ealáhusovddideami,
oahpahusa, giela, kulturmuittuid ja dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid
várás.
Dat ortnegat maid Sámedikki
doarjjastivra hálddaša,
bohtet ovdan Sámedikki jahkásaš bušeahtas.
7.1.3 Sámedikki hálddašanbargamušat
ja hálddahus
Sámedikkis ledje jagi
2007 sullii 120 hálddahusbargi.
Go Sámediggi ásahuvvui
jagi 1989, válddii Sámediggi
badjelasas Norgga sámeráđi
bargamušaid, ja maiddái
Norgga sámeráđi čieža
olbmo hálddahusa. Dađistaga
go doaibma viidánii hálddašanortnegiid
sirdima geažil departemeanttain
Sámediggái,
de lassánedje hálddahuslaš resurssat ge.
Hálddahusa stuorrun čatnasa maiddái
Sámedikki lassánan
politihkalaš doibmii – mii čuovvu
sámepolitihkalaš ovdáneamis
ja álgoálbmotrievtti
riikkaidgaskasaš ovdáneamis.
Sámedikki hálddahusas
leat ollu iešguđetlágan bargamušat,
ja dat lea máŋgii ođđasis
organiserejuvvon, politihkalaš dási
organiserema mielde.
Sámediggi oaččui
jagi 1993 rájes sámi
giellaruđaid, sámi kulturruđaid
ja sámi kulturmuitohálddašeami hálddašanválddi
departemeanttain. Sámediggi
mearridii skábmamánus 1992 ásahit
fágapolitihkalaš vuollásaš ráđiid
mat galge hálddašit
sámi doarjjaortnegiid mat dalle
sirdojuvvojedje Sámediggái. Seammás
mearriduvvui ahte vuollásaš ráđiid
hálddahusat galge báikáduvvot
bieđgguid sámi
guvlui.
Jagi 1994 ásahuvvui Sámi
kulturmuitoráđđi
Sámedikki vuollásažžan.
Sámi kulturmuitoráđđi
heaittihuvvui jagi 2000 ja dan hálddahus
ovttaidahttojuvvui Sámedikki hálddahusa
ossodahkan.
Sámediggevisti Kárášjogas rahppojuvvui
almmolaččat skábmamánu
2. beaivvi 2000. Seamma jagi válddii
Sámediggi badjelasas Sámi
bibliotehka, maid gielda dan ovdal jođihii.
Sámediggi organiserii dalle
girjeráju Girjerádjo-
ja diehtojuohkinossodaga oassin. Sámi
sierrabibliotehkas lea guovddáš sadji
sámediggevisttis, ja lea
buohkaid várás
geat dárbbašit
sámi girjerádjobálvalusaid.
Sámi oahpahusráđđi,
mii ásahuvvui jagi 1976
Girko-, oahpahus- ja dutkandepartemeantta rávvejeaddji orgánan,
heaittihuvvui 01.01.2000. Oahpahusráđi
hálddahus sirdojuvvui Sámediggái
seammás go máŋga
bargamuša sirdojuvvojedje Sámediggái.
Dat dagahii ahte Sámedikki
hálddahus stuorui sullii
25:in bargiin.
Go Sámediggi miessemánus
2000 mearridii rievdadit Sámedikki
ja dan vuollásaš fágaráđiid
struktuvrra, de ovttaidahttojuvvojedje vuollásaš ráđiid
hálddahusat Sámedikki
hálddahussii mat Sámedikki
mearradusa vuođul organiserejuvvojedje
ossodahkan.
Govus 8.2 Juolludeamit Sámediggái
1990 – 2008
Mánáid-
ja bearašdepartemeanta sirddii
jagi 2001 sámi mánáidgárddiid
sierra doarjaga hálddašeami
Sámediggái.
Jagi 2002 rájes sirdojuvvui Sámediggái
máŋgga
ortnega hálddašanovddasvástádus
maid Kulturdepartemeanta ovdal hálddašii, gč.
kap. 14.4.
Sámedikki hálddahus
organiserejuvvui ođđasis
jagi 2005, ja das leat dál golbma
ossodaga, Oahpahus- ja kulturossodat, Vuoigatvuođa-,
ealáhus- ja birasossodat, ja
Hálddahusossodat. Dasto
leat vel ásahuvvon guokte
bargoveaga, dievasčoahkkima
ja Sámediggeráđi
várás.
Jagi 1999 rájes, go Sámediggi
nettobušehttejuvvui, de
sáhttá Sámedikki
dievasčoahkkin juohkit ruđaid
poastadásis ja dan láhkai maiddái
juolludit ruđaid Sámedikki hálddahuslaš resursan.
Dál leat Sámedikkis čieža kontorbáikki
miehtá riikka. Sámedikki
váldohálddahus
lea Kárášjogas.
Eanaš eará kontuvrrat
leat oktiisajuštuvvon sámi
kulturásahusaiguin, nu mo
dat lea Saemien Sijtiein Snoasas, árran
julevsáme guovdátjiin
Divttasvuonas, Várdobáiki
sámi guovddážiin
Evenáššis, ája
Sámi Guovddážiin Gáivuonas,
ja Várjjat Sámi
Museain Unjárggas. Sámedikki
kontuvra Guovdageainnus fárre
Dieđavissui go dat gárvána
jagi 2009.
7.1.4 Sámedikki bušeahttaovdáneapmi
Go Sámediggi ásahuvvui
jagi 1989, de biddjojuvvui dat vuođđun
ahte Sámediggi galgá váldit
badjelasas buot doaimmaid ja oažžut
seamma vuoigatvuođaid ja
geatnegasvuođaid mat dan rádjai
ledje leamaš stáhta
nammadan Norgga Sámeráđis.
Bušeahttateknihkalaččat čađahuvvui
dat dan láhkai ahte dat
bušeahttarutiinnat mat ledje ásahuvvon
Norgga Sámeráđi
ektui, jotkojuvvojedje árvvoštalakeahttái
Sámedikki erenoamáš árvodási álbmotválljen
orgánan.
Sámediggi organiserejuvvui
jagi 1999 dakkár doaimmahussan
mas ledje sierra fápmudusat
(nettobušehttejuvvon) ollašuhttin
dihtii daid ulbmiliid ahte Sámediggái
galgá stuorra friddjavuohta
ja vejolašvuohta dahkat
iežas vuoruhemiid sámi
kultuvrra ja sámi servodateallima
boahtteáiggi várás. Seammás ásahuvvojedje
ođđa bušeahttabargovuogit
ja jahkásaš johtočála
sámi áššiid oktiiordnema
birra bušeahttabargui. Dát mielddisbuvttii
ahte stáhtaráđiid
ja sámediggepresideantta
gaskasaš bušeahttačoahkkimat ásahuvvojedje
bistevaš or-tnegin.
Sámedikkis lei iežas
vuosttaš olles doaibmajagi
1990 31,7 milj. ruvdnosaš bušeahtta.
Jagi 2008 hálddaša Sámediggi
sullii 311 milj. ruvnno, gč.
govvosa 7.2. Lassáneapmi
vuolgá eanaš das
ahte Sámediggi dađistaga
lea ožžon
daid ortnegiid hálddašeami
ovddasvástádusa mat ásahuvvojedje
nannet sámi kultuvrra, giela
ja ealáhusovddideami, ja
mii ovdal earret eará lei
departemeanttain. Ovdáneapmi čuovvu
stáhta eiseválddiid
ulbmila addit Sámediggái
stuorát dadjamuša ja
válddi áššiin
mat erenoamážit
beroštahttet sámi álbmoga.
7.2 Stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki gaskasaš konsultašuvdnašiehtadus
Šiehtadusa das makkár
vugiid mielde stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki gaskasaš konsultašuvnnat
galget čađahuvvot,
vuolláičáliiga gielda-
ja guovloministtar ja sámediggepresideanta
mies-semánu 11. beaivvi
2005. Sámediggi dohkkehii
prosedyraid geassemánu 1.
beaivvi 2005. Suoidnemánu
1. beavvi 2005-mannosaš gonagaslaš resolušuvnnain
nannejuvvui ahte prosedyrat galget gustot oppa stáhtahálddahussii. Konsultašuv-dnavugiid
mearrádusa duogáš lea álgoálbmogiid
vuoigatvuohta jerrojuvvot áššiin
mat sáhttet njuolgga váikkuhit álgoálbmogiidda.
Dát vuoigatvuohta čuožžu
ILO-konvenšuvnnas nr. 169 álgoálbmogiid
ja čeardaálbmogiid
birra iehčanas stáhtain,
6. artihkkalis. Konsultašuvdnavuogit
galget geavahuvvot áššiin
mat sáhttet váikkuhit
njuolgga sámi beroštusaide.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea geassemánus
2006 ráhkadan rávvenčállosa
mii galgá addit geavatlaš rávvagiid
das mo konsultašuvnnat Sámedikkiin
galget čađahuvvot.
Barggadettiin dáinna
stuorradiggedieđáhusain
lea Bargo- ja searvadahttindepartemeanta iskan čohkket
daid vásáhusaid
mat departemeanttain, eará stáhtalaš eiseválddiin
ja Sámedikkis leat kon-sutlašuvdnaprosedyrain.
Konsultauvdnavuogit leat dagahan ahte lea šaddan
ođđa
ja eanet formála oktavuohta
stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki gaskii. Máŋga stáhtalaš eiseválddi
dieđihit ahte sin mielas
lea álkit váldit
oktavuođa Sámedikkiin árrat
ja dainna ovttasráđiid árvvoštallat
goas Sámediggi galgá searvat
prosessii mii lea jođus.
Dát okta-vuohta lea addán stáhtalaš eiseválddiide ođđa
dieđu sámi
diliid birra ja buoret áddejumi áššiin
mat gusket sámiide. Stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki mielas ovddidit konsultašuvnnat
oktavuođaid. Sámi perspektiiva
lea šaddan čielgaset máŋgga
departementii ja etáhtii,
ja Sámediggi lea oahppan
eambbo stáhtahálddahusa
rutiinnaid iešguđet
osiid birra.
Konsultašuvdnašiehtadus
dagaha ahte ráđđehusas
lea buoret vuođđu
dahkat iežas mearrádusaid áššiin
main leat leamaš konsultašuvnnat,
ja áššiid
lea álkit čađahit maŋŋá go
dat leat mearriduvvon.
Vásihuvvon lea ahte lea
dárbu heivehit konsultašuvdnavugiid
stáhtalaš sajáiduvvan áššemeannudanrutiinnaide.
Hástaleaddjin sáhttá leat čađahit
konsultašuvnnaid Sámedikkiin
oktanaga departemeantta siskkáldas
posedyraiguin ja áššemeannudemiin,
ja áinnasge ráđđehusa
mearridanproseassaiguin. Sámedikkis
fas bealistis leat iežas siskkáldas
hálddahuslaš ja
politihkalaš proseassat.
Ráđđehusa oaidnu
lea ahte konsultašuvnnaid
ja departemeanttaid ja ráđđehusa siskkáldas
barggu gaskasaš doaibman njuolgá dađistaga
lasi vásáhusaid
mielde.
Buori konsultašuvnna
eaktun lea ahte oasehasat lonohallet áššáigullevaš dieđuid. Sámediggi
lea máŋgga
konsultašuvnna oktavuođas
dovddahan iežas leamen hui
duhtavaš go konsulatašuvnnain čađahuvvo
rabas gulahallan. Rabasvuohta proseassas dahká álkibun
Sámediggái
buktit oaiviliiddis substantiála čuolbmačilgehusaide
juohke áššis.
Geavatlaččat šaddá álkibun čađahit
rabas gulahallama ja áššebáhpiriid
lonohallama go mearrádusat
almmolašvuođalágas
konsultašuvnnaid birra Sámedikkiin
jna. doaibmagohtet čakčat
2008. Mearrádusat dadjet ahte áššebáhpiriid
mat lonohallojuvvojit konsultašuvnnaid
oktavuođas, sáhttá biehttalit čájeheames.
Konsultasjonsprosedyraid vuođul
galget Sámediggi ja sámeáššiid departemeanttaid
siskkáldas oktiiordnenlávdegoddi
doallat konsultašuvdnačoahkkimiid
juohke jahkebeali. Dáin čoahkkimiin
oažžu Sámediggi
diehtit makkár proseassaid departtemeanttat árvvoštallet
guovdilin čuovvovaš mánuid
konsultašuvnnaid áššin.
Dán láhkai šaddá álkit Sámediggái
ja departemeanttaide plánet
ja vuoruhit deháleamos áššiid.
Ráđđehus
háliida fuomášuhttit
ahte konsultašuvnnat eai
galgga boahtit dábálaš áššemeannudanprosedyraid sadjái.
Ain lea mearkkašahtti dehálaš ahte
Sámediggi addá cealkámušaid
gulaskuddanoasehassan sihkkarastin dihtii ahte lea buorre vuođđu
meannudit ášši viidáset.
Gulaskuddancealkámuš maid
Sámediggi ovddida, sáhttá dávjá doaibmat
konsultašuvdnaproseassa
buorrin vuođđun,
dannego dalle leat Sámedikki
oaivilat ja ákkastallan čielgan árra
muttus.
Konsultašuvdnašiehtadusa dehálaš prinsihppa
lea ahte konsultašuvnnat
galget čađahuvvot buori
jáhkus ja soabadanulbmiliin. áššiin
main dattetge ii sohppojuvvo miige sierramielalašvuođa
geažil, lea mearkkašahtti
dehálaš ahte Sámedikki
oainnut čielgasit bohtet
ovdan áššebáhpiriin
mat mannet ášši
loahpalaš mearrideaddjái.
Dát lea erenoamáš dehálaš áššiin
maid ráđđehus
meannuda ja mat ovddiduvvojit Stuorradiggái.
Vásáhusat
konsultašuvdnaortnegiin
leat eanaš positiivvat.
Máŋgga áššis
lea duođaštuvvon ahte
gulahallan mearridanvuođu hárrái
lea dagahan geavatlaš ja
ovttamielalaš čovdosiid
mat bures fuolahit sihke sámi
ja eará servodatdeastagiid.
Geahča Sámedikki
2007 jahkedieđáhusa čuoggá 3.2
mas jagi 2007 konsultašuvnnat
válddahallojuvvojit.
7.2.1 Konsultašuvnnat ja gulaskuddamat
Sámelága § 2 – 2
válddahallá mo almmolaš orgánat
dáhttot Sámedikki
buktit cealkámušaid. Mearrádus
dadjá ahte eará almmolaš orgánat
berrejit «addit Sámediggái
vejolašvuođa
cealkit oainnus ovdalgo dat dahket mearrádusaid áššiin
mat gullet Sámedikki bargosuorgái».
Gulaskuddannjuolggadus berre dulkojuvvot sámelága § 2 – 1
mielde mii válddahallá Sámedikki
bargosuorggi. Sámelága § 2 – 2
mearrádus gulaskuddanvuoigatvuođa
birra berre dattetge dulkojuvvot ILO-konvenšuvnna
169 artihkkaliid 6 ja 7 olis, ja vel stáhta eiseválddiid
ja Sámedikki gaskasaš konsultašuvdnašiehtadusa
olis.
Gulaskuddanvuoigatvuohta gusto buohtalagaid konsultašuvdnageatnegasvuođain Sisdoalu
dáfus gusto konsultašuvdnageatnegasvuohta
eanet go gulaskuddanvuoigatvuohta, ja kosultašuvnnat
addet Sámediggái
stuorát váikkuhanvejolašvuođa
go dan mii čuovvu gulaskuddanvuoigatvuođas.
Muhto ovtta suorggis gusto gulaskuddanvuoigatvuohta viidáseappot
go konsultašuvdnašiehtadusa
doaibman: Gulaskuddanvuoigatvuođa
doaibmanviidodat čujuha «almmolaš orgánaide» mat
leat orgánat sihke báikkálaš,
guvllolaš (regionála)
ja guovddáš dásis, gč.
Od.prp. nr. 33 (1986 – 87) siiddus 118.
Konsultašuvdnašiehtadus
fas gusto ráđđehussii,
departemeanttaide, direktoráhtaide
ja eará vuollásaš doaimmahusaide,
gč. konsultašuvdnašiehtadusa čuoggá 2.
Sámedikki áššesuorgi
lea buot áššit
mat dikki mielas «erenoamážit
gusket sámi álbmogii»,
gč. sámelága § 2 – 1 vuosttaš lađđasa.
Sámelága § 2 – 1
nuppi lađđasis čuovvu
ahte «Sámediggi
sáhttá ieš vuolggahit
ja addit cealkámuša
buot áššiin
iežas bargosuorggis». Sámediggi
lea ieš ožžon
gelbbolašvuođa árvvoštallat guoská go ášši
erenoa-mážit
sámiide. Dát árvvoštallan
lea hálddahusa friddja meroštallama
duohkin, ja dan ii leat vejolaš rievttálaččat dárkkistit.
2 Geavadis gal illá dáidet čuožžilit
váttisvuođat
das gullá go ášši
Sámedikki bargo- ja váldesuorgái
go Sámediggi ieš lea
vuolggahan ášši,
gč. sámelága § 2 – 1
nuppi lađđasa. Eará orgánaide
mat árvvoštallet addit
Sámediggái
vejolašvuođa dovddahit
iežas oaivila ovdalgo mearrádus
dahkkojuvvo sámelága § 2 – 2
vuođul, šaddá váddáset árvvoštallat
gullá go ášši
Sámedikki bargo- ja váldesuorgái.
Ovdehuvvo ahte orgána masa ášši
guoská, jus eahpádus
bohciida, galgá Sámedikkiin čielggadit
háliida go Sámediggi ášši
gulaskuddamii vai ii.
3 Ahte ášši «erenoamážit
guoská sámi álbmogii» ii
mearkkaš ahte ášši
galgá dušše sámiide
guoskat. Nu lea ge Sámedikkis váldi meannudit áššiid
dalle ge go ášši
guoská eará joavkkuide
dahje beroštumiide.
7.3 Sámedikki ovttasbargu báikkálaš ja regionála
eiseválddiiguin
Sámedikki gaskavuohta
gielddaide ja fylkkagielddaide lea muhtun surggiin muddejuvvon láhkamearrádusaiguin. Sámelágas, mánáidgárdelágas
ja oahpahuslágas leat mearrádusat
sámi dilálašvuođaid
birra mat njuolgga váikkuhit
gielddaide, ja leat dan láhkai mielde
muddemin Sámedikki ja gielddaid muhtun
gaskavuođaid. Ođđa plána-
ja huksenláhka (gč.
kap. 7.6 ja 20.2.1) § 5 – 4 čilge
Sámedikki vuoigatvuođa
ovddidit vuosteákkaid gielddaplánaide.
Láhkaásahus fágalaš ovddasvástádusjuogu
jd. birra kulturmuitolága
vuođul addá dihto
njuolggadusaid Sámedikki
rollii kulturmuitohálddašeami
ektui muđui. Iežas
váikkuhangaskaomiid bokte
lea Sámedikkis dattetge
vissis váikkuhus gielddaid
sámepolitihkalaš doaibmabijuide
mat ovdamearkka dihtii čatnasit sámi
gillii, kultuvrii, mánáidgárddiide
ja ealáhusaide. Muđui
lea gielddaid ja fylkkagielddaid ja Sámedikki
gaskavuohta gitta eaktodáhtolašvuođas
ja oasehasaid buorredáhtolašvuođas.
Vaikke vel máŋga
gieldda sámi guovlluin eai
vel leat ovddidan árjjalaš sámepolitihkalaš doaibmabijuid,
de lea Sámedikki ovttasbargu
gielddaiguin ovdánan positiivvalaččat
guhkes áiggi. Dat guoská erenoamážit daidda
gielddaide mat gullet Sámi
ovddidanfoandda geográfalaš doaibmaguvlui
ja sámegiela hálddašanguvlui. Sámediggi
lea leamaš ja šaddá ain
leat árjjalaš oassálasti
geavahettiinis váikkuhangaskaomiidis čađahit báikkálaš ja
guvllolaš doaibmabijuid
sihke ealáhus-, giella-
ja kultursuorggis.
Sámediggi searvá giellaforumčoahkkimii
guktii jagis oktan sámgiela
hálddašanguovllu
gielddaiguin ja fylkkagielddaiguin (Giella Giella forumii). Dan
lassin dollojuvvo jahkásaš čoahkkin
oahpahus- ja mánáidgárdeáššiid birra.
Sámedikki lassin, mii oktiiordne dán čoahkkima
oasi, oassálastet maiddái
davimus fylkkaid fylkkamánnit
ja suorgái gulli eará stáhtalaš doaimmahusat.
Sámediggi oktiiordne fierpmádatčoahkkimiid
sámi mánáidgárddiid
jođiheaddjiid várás,
sámi mánáidgárddiid
giellamielbargiid várás
ja fierpmádatčoahkkima «mánáidgárddiid
albmáid» várás.
Maŋŋágo
Finnmárkku Fylkkamánni
ja Romssa Fylkkamánni vuolggahedje ášši, ásahuvvui
jagi 2002 fierpmádat daid
gielddaid várás mat
ledje sámegiela hálddašanguovllu
olggobealde ja maid oahppiid viehka stuorra oasis lea sámegieloahpahus
Mátta-Várjjaga, Čáhcesullo, álttá, Ráissa,
Romssa gávpoga, Loabága
ja Skániid suohkaniin ja
vel Sámi allaskuvlla ja
Sámedikki várás. Čoahkkimat dollojuvvojit
oktii jagis. Fierpmádat
lea arena mas oktasaš áššit
leat digaštallojuvvon. Čoahkkimiin
lea leamaš vejolaš digáštallat
oahpahusfálaldaga organiserema
ja láhčima.
Sámediggi lágida
gielddakonferánssaid ge.
Jagi 2006 ledje fáddán hálddahusođastus
ja dan vejolaš váikkuhusat
Sámediggái,
gielddaide ja fylkkagielddaide sámi
guovlluin.
Mánáidgárde-
ja oahpahussuorggis čađahuvvojit
guktii jagis ovttasbargočoahkkimat
gaskal Sámedikki, Sámi
allaskuvlla ja golmma davimus fylkkamánni
bajásšaddan-
ja oahpahusetáhtaid. Maŋŋágo
Snoasa gielda lea beassan mielde sámegiela hálddašanguvlui,
de bovdejuvvo Davvi-Trøndelága
Fylkkamánni ge dáidda čoahkkimiidda.
Dasto searvá Sámediggi «Nordlándda
sámegieloahpahusa
Forumii» maid Nordlándda
Fylkkamánni lágida.
Sámediggi searvá oktii
jagis ovttasbargočoahkkimii viđain
davimus fylkkamánniin mat
leat mielde «Region Nord-nettverket på barnehageområdet»-fierpmádagas.
Sámedikkis lea čoahkkimastin-, hállan-
ja evttohanvuoiagtvuohta Davvi- Norgga ja Davvi-Trøndelága
riikaoasselávdegotti čoahkkimiin. Sámediggi
ja Riikaoasselávdegoddi
barget ovttasráđiid
earret eará ealáhus-
ja riikkaidgaskasaš áššiiguin
mat čatnasit árktisii
ja davviguovlluide.
7.3.1 Ovttasbargošiehtadusat
Sámediggi lea maŋimus
jagiid ásahan árjjalaš ja
formaliserejuvvon ovttasbarggu sámi
guovlluid fylkkagielddaiguin. Jagi 2002 vuolláičálle Sámediggi
ja Romssa fylkkasuohkan ovttasbargošiehtadusa
sámi áššiid
barggu birra. Dál lea Sámediggi
vuolláičállán ovttasbargošiehtadusaid
buot fylkkasuohkaniiguin Finnmárkkus
gitta Hedmárkui. Sámediggi
lea dovddahan sávaldaga oaččohit áigálii
ovttasbargošiehtadusa Oslo
gielddain ge. Šiehtadusat
leat vuolláičállojuvvon
bođui juohke golmmain davimus
fylkkagielddain ja oktasaččat
oarjelsámi guovllu fylkkasuohkaniiguin
Nordlánddain, Trøndelága-fylkkaiguin
ja Hedmárkkuin.
Šiehtadusaid ulbmil lea
nannet sámi kultuvrra, giela
ja servodateallima, ja nannet fylkkagielddaid ja Sámedikki
gaskasaš ovttasbarggu ja
ovttasbargoárenaid, ja dan láhkai
nanosmahttit barggu sámi
ja regionálapolitihkalaš áššiiguin.
Soahpamušat leat sierralágan
hápmásaččat. Giella-,
oahpahus- ja kulturdoaibmabijuid lassin leat ealáhusovddideapmi,
regionála plánen
ja areálahálddašeapmi govddážis
soahpamušain. Dat mii lea oktasaš buot šiehtadusain,
lea ahte sisttisetdollet viiddis ja konkrehta ovttasbarggu mii lea vuodduduvvon
politihkalaš dássái, eaktodáhtolašvuhtii
ja oasehasaid buorredáhtolašvuhtii. Šiehtadusat dovddahit
maiddái oktasaš ovddasvástádusa
ollislaš servodatovdáneamis,
ja sisttisetdollet sihke politihkkaovddideami ja oktilis ovttasbarggu máŋgga
suorggi hálddašeamis. Jahkásaš čoahkkimat
politihkalaš dásis
galget dollojuvvot gaskal Sámedikki
ja fylkkagielddaid šiehtadusaid
stáhtusa ja ovddidandárbbu
birra. Bealit ráhkadit jahkásaš raporttaid fylkkagielddaide
ja Sámediggái
doaimmaid, ovdáneami ja
ruhtageavaheami birra. Ovttasbargošiehtadusat
ođasmahttojuvvojit ja áigáduvvojit jeavddalaččat.
Ovttasbargu dálá fylkkagielddaiguin
lea leamaš buorre, gč. Sámedikki
jagi 2006 jahkedieđáhusa.
Sámedikki ja fylkkagielddaid
gaskasaš ovttasbargu ovdána dađistaga
ja Sámediggi atná dán ovttasbarggu
hui mávssolažžan. Geahča
maiddái Sámedikki
2007 jahkedieđáhusa čuoggá 2.1.1.
Sámediggi oassálastá regionála
searvevuhtii (RUP) Finnmárkkus
ja Romssa fylkkas. Ealáhusovddideami
ovttasbargu čađahuvvo
ovttasráđiid
sihke Innovasjon Norge:in, fylkkagielddain ja fylkkamánni
ealáhusossodagain ja gielddaiguin.
Eanaš lea ovttasbargu das
mii guoská ealáhusásahemiid
ruhtadeapmái ja eará ealáhuseallima
doaibmabijuid ruhtadeapmái.
Muhtun dáhpáhusain
lea Sámediggi maiddái
bargan ovttas álggaheaddjioahpahusain
ja fidnosuorgekurssaiguin. Sámediggi
lea bargamin miehtáriikasaš šiehtadallamiin
Innovasjon Norge:in (gč.
kap. 20.6.2).
Ovttasbargošiehtadusat
leat sihke sámepolitih-ka
ja regiovdnapolitihka ođđa
oassi mii sáhttá šaddat
hui dehálažžan máŋgga
oktavuođas.
7.4 Sámedikki formála sajádat – čatnasanvuohki, fápmudeapmi
ja bagadeapmi, bearráigeahčču
ja vuođđolágalaš ovddasvástádus
Sámeláhka
dahje ovdabarggut eai daja maidege njuolgga mo Sámedikki
ja ráđđehusa
gaskasaš čatnasandilálašvuođat
galget leat, eai dat daja maidege Sámedikki áššáskuhttingelbbolašvuođa
birra ja stáhtaráđiid
konstitionála ja parlamentáralaš ovddasvástádusa birra
Sámedikki doaimmas. Ráđđehusa/departemeanttaid fápmudan-,
bagadan- ja bearráigeahččanváldi
lea muhtumassii válddahallojuvvon.
Jahkebeallásaš konsultašuvdnačoahkkimis
juovlamánus 2005 gaskal
sámediggepresideantta ja
bargo- ja searvadahttinministara sohpe nammadit bargojoavkku mii
galggai evttohit ráđđehusa
ja Sámedikki gaskasaš ovttasbargui
ođđa bušeahttaprosedyraid
ja čielggadit Sámedikki
formála sajádaga stáhta
ektui.
Bargojoavku ovddidii iežas
raportta «Sámedikki
formála sajádat
ja bušeahttabargovuogit» cuoŋománus 2007.
Raporttas čilgejuvvo Sámedikki doaibma,
sihke politihkalaččat
ja hálddahusorgánan. Čilgejuvvo
mo Sámediggi dađistaga
lea ožžon friddjaset
sajádaga, ja mas Sámedikki formála
sajádat orru leamen eahpečielggas.
Joavku oaivvilda ahte lea dehálaš čalmmustit
Sámedikki sierrnanas doaimmaid
(sihke álbmotválljen
orgánan ja hálddahusorgánan)
dannego dat lea mielde mearrideamen mo Sámediggi
berre organiserejuvvot stáhta
eiseválddiid ektui. Joavku
lea geahčadan gielddaid
gaskavuođa ráđđehussii
gavdnan dihtii vejolaš sirdinárvvuid
Sámedikki gaskavuhtii ráđđehussii.
Bargojoavku čujuha dasa
ge ahte Sámediggi lea sierralágan
stáhtalaš huksehus
man geažil lea váttis
válljet «standárdačovdosiid» go áigu
formaliseret dikki gaskavuođa ráđđehussii.
Bargojoavku evttoha ahte Sámedikki dálá friddja
sajádat berre fomaliserejuvvot,
dat mearkkaša mearriduvvot lágas.
Joavku háliida vuosttažettiin ahte
Sámediggi luvvejuvvo stáhtas,
dannego dát «dáidá leat
buoremus dálá geavada
olis ja dan oainnu olis ahte Sámediggi
lea iehčanas álbmotválljen
orgána». Bargojoavku oaivvilda
ahte dákkár čoavddus
dievaslaččat árvvoštallojuvvon soabašii
Sámedikki sorjjasmeahttun sajádahkii,
ja ahte dat čielggadivččii
gažaldagaid mat gusket áššáskuhttingelbbolašvuhtii,
stáhtaráđiid
bagadanváldái
ja vuođđalágalaš ja
parlamentáralaš ovddasvástádussii. Evttohus
ii mielddisbuvtte joavkku mielas ahte Sámediggi
oažžu
stuorát friddjavuođa
go dikkis dál jo lea das
mii guoská gaskavuhtii ráđđehussii ja
gažaldagaide bagadeami ja bearráigeahču
birra.
Viidáseappot dadjá bargojoavku
ahte jus Sámediggi ásahuvvo
iehčanas riektesubjeaktan,
de lea lunddolaš ráhkadit
dihto sierranjuolggadusaid vealgečuovvoleapmi
ja reastaluvvama hárrái, vejolaččat
njuolggadusa mii gáržžida
Sámedikki vejolašvuođa
vealgáduhttit iežas.
Dasto ferte maiddái Sámedikki
gaskavuohta lágaide mat
gusket almmolaš doaimmahusaide, árvvoštallojuvvot
lagabut.
7.4.1 Čatnasanvuogit ja almmolaš hálddahusa
organiseren
Čatnasanvuohki mearkkaša
departemeantta/ráđđehusa
ja dan vuollásaš orgána
dahje doaimmahusa gaskavuođa. Čatnasanvuohki bidjá earret
eará rámmaid stáhta
stivrenvejolašvuođaide
ja stáhtalaš doaimmahusaid
doaibmanfriddjavuhtii. Doaimmahusat mat vuosttažettiin
galget čađahit
váldedoaimmaid, organiserejuvvojit
dábálaččat hálddahussan.
Juridihkalaš persovnna stáhtas
leat máŋga
orgána main lea sierralágan
formála stáhtus
nu mo Stuorradikkis, Gonagasas ja duopmostuoluin. Hálddahusvuogádagas
departemeanttaid vuolde leat maiddái
máŋga variántta,
ovdamearkka dihtii Dáhtabearráigeahčču
ja hálddahusorgánat
main leat sierra fápmudusat jna.
Hálddahusorgánat
main leat sierra fápmudusat
leat eanaš doaimmahusat mat
leat nettobušehttejuvvon,
dat mearkkaša ahte dat ožžot
juolludusaset 50-poasttas ja sis lea friddja fágalaš sajádat,
nu mo ovdamearkka dihtii universitehtat ja áittardeaddjit.
Doaimmahusat gártet eanaš stáhta
ekonomiijanjuolggadusčoahki
vuollái. Maiddái bruttobušehttejuvvon
stáhtalaš doaimmahusat
sáhttet leat hui iehčanasat nu
mo ovdamearkka dihtii Duopmostuollohálddahus,
Dáhtabearráigeahčču
ja Persovdnasuodjalannammagoddi. Buot dáid
doaimmahusaid dovdomearka lea ahte dain lea alla autonomiijadássi,
ja dain leat eatnašat ožžon
fágalaš sorjjasmeahttunvuođa
jogo njuolggadusain dahje lágas. Ráđđehusa
dábálaš bagadanvejolašvuohta
lea gáržžiduvvon,
ovdamearkan stivre láhka,
láhkaásahus
dahje Stuorradikki plenáramearrádus Duopmostuollohálddahusa.
Go áigot árvvoštallat
berre go stáhtalaš doaimmahus
organiserejuvvot sierra riektesubjeaktan, de váldet
vuhtii doaimmahusa šlája,
rievttálaš ja ekonomalaš muddema
dási, njuolgga politihkalaš stivrema
ja bearráigeahču
dárbbu. Dákkár
iehčanas organiserenvuogit juhkkojuvvojit
odne stáhtaoasussearvin, stáhtafitnodahkan,
sierraláhkafitnodahkan,
dearvvašvuođalágádussan ja
vuođđudussan.
Dáid fitnodagaid dovdomearka
lea dávjá ahte
dain lea dábálaš gávpedoaibma
mii gilvala priváhta doaimmahusaiguin,
dahje ahte dat stivrejuvvojit ja mihtiduvvojit rievddaldeaddji sisaboađuid
vuođul ovdamearkka dihtii liseansaboađuid
vuođul, geavaheaddjiiddivadiid
vuođul jna. ággan
organiseret muhtun stáhtalaš dioaimmahusaid
sierra riektesubjeaktan, lea ahte dan mielde dat galget sáhttit
doaibmat duohta dahje jurddašuvvon
márkanis. Stáhta oamasta
fitnodagaid ja stivre daid eaiggádin. Fitnodagat
ruhtadit iežas doaimmahusa eanaš márkanboađuiguin, nuppáldasat
stáhtalaš juolludemiiguin
dego muhtunlágan buhtadussan
geatnegahttojuvvon servodatdoaimmaid ovddas. Riikarevišuvdna
goziha ahte eaiggátvuohta
fuolahuvvo dohkálaččat,
ja dárkkista ahte vejolaš juolludeamit
geavahuvvojit Stuorradik-ki eavttuid vuođul (vuođđolágalaš ovddasvástádus).
Daid bargit eai leat stáhtabargit
eai ge sidjiide dábálaččat
guoskka stáhtalaš tariffašiehtadusat. Dearvvašvuođalágáduslágas
leat máŋga
sierramearrádusa
mat leat heivehuvvon suorgái
ja daidda sierra stivrendárbbuide
mat leat, ovdamearkka dihtii hálddašanlága
ektui, almmolašvuođalága
ektui ja váiddameannudeami
ektui.
Go máŋgga
oktavuođas leat árvvoštallan
Sámedikki sajádaga,
de leat buohtastahttán Sámedikki
gielddaiguin ja fylkkagielddaiguin. Sámediggi
lea nu mo dat ge álbmotválljen
orgána hálddašanbargamušaiguin,
sihke čađahan
dihtii iežas politihka ja čađahan
dihtii stáhta politihka fápmuduvvon
válddiin. Seammás leat
Sámedikki ja gielddaid ja
fylkkagielddaid gaskkas muhtun dehálaš erohusat. Nuppe
láhkai go Sámediggi
maid stáhta ruhtada, earret
dan vejolašvuođa
ahte Sámediggi sáhttá oažžut
boađuid Finnmárkkuopmodaga
vuoittus (gč. finnmárkkulága § 15),
leat gielddain ja fylkkagielddain maiddái
eará boahtogáldut.
Sámedikki doaibma ii leat ráddjejuvvon
gáržžiduvvon
guvlui, muhto fuolaha álgoálbmoga,
mii lea Norgga álbmoga oassi,
beroštusaid ja dárbbuid,
ja Sámedikki doaimma stuorámus
oassi váikkuha daidda riikaosiide
main sápmelaččat
leat čielgasit ovddastuvvon.
Stáhtahálddahus,
gielddat ja fylkkagielddat ovddastit Norgga golbma hálddahusdási.
Dat leat gaskaneaset sierra ja sorjjasmeahttun almmolašrievttálaš riektesubjeavttat.
Gielddat ja fylkkagielddat eai leat eará stáhtalaš orgánaid vuollásaččat
go Stuorradikki láhkaaddin
jus eará ii čuovo lágaid
sierra mearrádusain. Ráđđehusas
ii leat eaige departemeanttain leat miige oppalaš stivren-
dahje bagadanváldi gielddaid
ja fylkkagielddaid ektui. Gielddalaš iešstivren
lea gitta dain mearrádusain
maid Stuorradiggi lea mearridan láhkaaddin.
Dat gelbbolašvuohta mii
lea gielddain ja fylkkagielddain, lea dušše
spiehkastahkan gitta stáhtalaš orgána
fápmudusas. Gielddalágas
leat oppalaš mearrádusat
gielddaid ja fylkkagielddaid hálddahusapparáhta
organiserema birra, iešguđet
orgánaid gaskasaš gelbbolašvuođajuogu
birra ja gielddaid ja fylkkagielddaid stáhtalaš bearráigeahču
birra.
7.4.2 Fápmudanvejolašvuohta
Sámedikki iešlági
geažil sierra álbmotjoavkku ál-bmotválljen
politihkalaš orgánan
lea lunddolaš vuordit ahte
Sámediggái
eai sáhte biddjojuvvot hálddašanbargamušat
eara láhkai go lágain.
Justiisadepartemeantta láhkaossodat
celkkii dan gažaldaga čielggadeami
oktavuođas galgá go
Sámediggi oažžut
stuorát bušeahttafriddjavuođa,
ahte Sámediggi sámepolitihkalaš orgánan
ii sáhte áddejuvvot
vuollásaš orgánan
departemeanttaid ektui.
4 Láhkaossodat
celkkii maiddái ahte Sámedikki
friddja sajádaga geažil
lea vejolaš jearrat sáhttet
go departemeanttat fápmudit válddi
Sámediggái,
ja gávnnahedje loahppajurddan
ahte fápmudeapmi
galgá dahkkojuvvot lága vuođul
dahje plenáramearrádusa vuođul.
Dán árvvoštallama vuođul
lasihuvvui čuovvovaš mearrádus
sámelága
paragráfii § 2 – 1
goalmmát lađđasii: Sámediggái
sáhttá fápmuduvvot
váldi hálddašit
juolludusaid, mat juolluduvvojit sámi
ulbmiliidda jahkásaš stáhtabušeahta
bokte. Departemeanta mearrida njuolggadusaid Sámedikki
ekonomiijahálddašeapmái.
Eará surggiid hárrái
ferte gávdnat eará fápmudanvuođu.
Birasgáhttendepartemeanta
lea láhkaásahusa
vuođul fágalaš ovddasvástádusjuohkima
jd. birra fápmudan válddi Sámediggái
kultumuitosuorggis kulturmuitolága
vuođul. Dát
lea geahččalanortnet,
gč. kap. 7.7. Seammá go
fylkkagielddas ge lea Sámedikkis
oktiiordnenváttisvuohta
ja galgá váldit
oktavuođa hálddašanmuseaiguin
ja Riikaantikvárain dárbbu mielde.
Sámediggi lea fágalaččat
biddjojuvvon Birasgáhttendepartemeantta
ja Riikaantikvára
vuollásažžan.
Sámediggái
lea fápmuduvvon váldi
mearridit njuolggadusaid ja ulbmiliid doarjjaortnegiid geavaheami
jd. várás. Dán ákkasteapmi
lea ahte Sámediggi dat galgá mearridit
vuoruhemiid sámi kultuvrii
ja servodateallimii, ii ge ráđđehus,
gč. daid eavttuid sámelága
ovdabargguin mat gusket sámi
iešmearridanvuoigatvuhtii.
Šiehtadus dárkilet
prosedyraid birra stáhta
eiseválddiid ja Sámedikki
gaskasaš konsultašuvnnaid
várás leat
ráhkaduvvon daid geatnegasvuođaid vuođul
mat leat ILO-konvenšuvnnas
nr. 169 6. artihkkalis. Šiehtadus
lea mearriduvvon gonagaslaš resolušuvnnain
suoidnemánu 1. beaivvi 2005.
Geavadis konsultašuvdnageatnegasvuohta
mearkkaša ovdamearkka dihtii
ahte buot gažaldagat fápmudeami
birra Sámediggái
fertejit šaddat konsultašuvdnaáššin,
ja geavatlaččat
ii sáhte ráđđehus
sirdit hálddašanortnegiid
Sámediggái muđui
go Sámediggi dasa miehtá. Ovdalgo
konsultašuvdnavuogit ásahuvvojedje
jagi 2005, lei cieggan dat geavat ahte hálddašanortnegiid
fápmudeapmi/sirdin
Sámediggái
galggai čađahuvvot
ovttasráđiid Sámedikkiin,
gč. jahkásaš johtočállosiid
sámi áššiid
oktiiordnema ja meannudeami birra bušeahttaoktavuođas.
Konsultašuvdnašiehtadus
nanne ja formálisere dán
geavada.
7.4.3 Bagadanvejolašvuohta
Sihke Sámediggi ja ráđđehus atnet
vuođđun
ahte Sámediggi dábálaččat
ii sáhte bagaduvvot. Sámediggi
ii sáhte bagaduvvot politihkalaš orgánan.
Sámedikki vejolaš bagadeapmi
hálddahusorgánan čatnasa
konkrehta bargamušaide mat
leat sirdojuvvon Sámediggái,
nu mo dakkár doarjjaortnegiid
hálddašeapmái
mat leat ásahuvvon nannen
dihtii sámi kultuvrra jna.
ja kulturmuitohálddašeapmái mas
Sámediggi lea Birasgáhttendepartemeantta
ja Riikaantikvára bagadanválddi vuollásaš.
Sámi iešmearridanvuoigatvuođa vuođđojurdda
lea dehálaš dasa mii
guoská gažaldagaide
Sámedikki ruhtageavaheami
bagadeami birra. Sámedikki dievasčoahkkin
mearrida ulbmiliid ja njuolggadusaid daidda doarjagiidda maid diggi hálddaša.
Danne departemeanttat illá háliidit
bagadit Sámedikki. Jahkásaš juolludusreive Sámediggái
sisttisdoallá bajimus láidestemiid,
dat mearkkaša Stuorradikki mearrádusaid.
Maiddái konsultašuvdnageatnegasvuohta
váikkuha ráđđehusa
bagadanváldái.
7.4.4 Bearráigeahčču
Ráđđehusas
ii leat ovddasvástádus
Sámedikki politihkalaš doaimmas
dahje dain mearrádusain
maid Sámediggi dahká.
Danne ii háliit ráđđehus
moktege bearráigeahččat
Sámedikki politihkalaš doaimma.
Riikarevišuvnnas mii
lea Stuorradikki revišuvdna-
ja bearráigeahččanorgána,
lea ovddasvástádus
Sámedikki dárkkistit,
gč. Riikarevišuv-dnalága § 9.
Sámedikkis lea álbmotválljen orgánan
iehčanas váldi
ja iehčanas ovddasvástádus
iežas politihkalaš doaimmas.
Dát mielddisbuktá earret
eará ulbmiliid mearrideami daid
ortnegiid várás
maid Sámediggi hálddaša.
Sámedikki ja departemeanttaid
gaskasaš hálddahuslaš gulahallan čađahuvvo
odne bajimus dásis ii ge
dan ulbmil leat váikkuhit Sámedikki
iežas vuoruhemiid. Stáhtaráđiid vuođđolágalaš ovddasvástádusa
geažil fertejit departemeanttat
dettetge gozihit ahte Stuorradikki bušeahttamearrádusaid
eavttut čuvvojuvvojit ja
ahte Sámedikki ekonomiijahálddašeapmi čađahuvvo Stáhta
ekonomiijastivrema njuolggadusčoahki
ja dasa gulli mearrádusaid vuođul.
Sámediggi čuovvu
stáhta ekonomiijanjuolggadusaid
daid heivehusaiguin mat gustojit nettobušehttejuvvon
doaimmahusaide. Ekonomiijanjuolggadusat ja mearrádusat galget
dattetge geavahuvvot dan láhkai
ahte dat addet Sámediggái vejolašvuođa árvvoštallamii álbmotválljen
orgánan.
Sámelága § 2 – 1
goalmmát lađđasa
nuppi dadjosa vuođul
mearrida Bargo- ja searvadahttindepartemeanta njuolggadusčoahki
Sámedikki ekonomiijahálddašeami
várás. Mearrádusat
lasihuvvojedje sámeláhkii
nuppástuhttima oktavuođas
nettobušehttemii Sámedikki várás,
sihkkarstin dihtii ahte Sámedikki
ekonomiijahálddašeapmi čađahuvvo
buriid rámmaid siskkobealde.
Dasa mii guoská Sámedikki
doibmii kulturmuitosuorggis, lea Riikaantikvára ásahan
rutiinnaid daid dáhpáhusaid várás
main Sámediggi ii buvtte vuosteákkaid
go riikkaárvosaš kulturmuittut
ja kulturbirrasat áitojuvvojit. Dakkár
dáhpáhusaid
galgá dieđihit
Riikaantikvárii, vai Riikaantikvára
sáhttá árvvoštallat
ovddida go vuosteákkaid.
Finnmárkkulága § 4
vuođul sáhttá Sámediggi
addit njuolggadusaid das mo galgá árvvoštallat Finnmárrku
mehciid rievdan geavaheami váikkuhusaid
sámi kultuvrii, boazodollui, meahccegeavaheapmái,
ealáhuaide ja servodateallimii.
Departemeanta galgá dohkkehit
njuolggadusaid. Departemeanta geahččala
leat go njuolggadusat lága rámmaid
siskkobealde, ja leat go dat hábmejuvvon
dohkálaččat.
Sámediggi lea ásahan bearráigeahččanortnegiid
mat sihke fuolahit parlamentáralaš bearráigeahču
Sámedikki hálddšeamis
ja siskkáldas hálddahuslaš bearráigeahču. Sámedikki bearráigeahččanlávdegoddi galgá fuolahit
parlamentáralaš bearráigeahču
dan doaimmas mii ruhtaduvvo Sámedikki
bušeahta bokte. Lávdegoddi
galgá viidáseappot bearráigeahččat
Sámedikki ja dan
vuollásaš orgánaid
jahkerehketdoalu ja Riikarevišuvnna
vejolaš mearkkašumiid
daidda.
Sámedikki jahkedieđáhus,
maid dievasčoahkkin dohkkeha,
sáddejuvvo Gonagassii, gč.
sámelága § 1 – 3. Dát
lea daid njuolggadusaid ovddideapmi, mat ovdal guske Norgga Sámeráđđái.
Go Stuorradiggi gieđahalai
sámelága,
de dahkkojuvvui mearrádus ávžžuhit
dan ahte «Ráđđehus ovddida doaisttážii
Stuorradiggái jahkásaččat
stuorradiggedieđáhusa
Sámedikki doaimma birra. Oktii
juohke stuorradiggeáigodagas
ovddiduvvo dieđáhus daid
doaibmabijuid birra mat čađahuvvojit
sihkkarastin dihtii ja ovddidan dihtii sámiid
giela, kultuvrra ja servodateallima». § 1 – 3 guovddáš motiiva
lea «ahte eiseválddiid
sámepolitih-ka berre Stuorradiggi
jeavddalaččat árvvoštallat».
(Od.prp. nr. 33 (1986 – 87) s. 102) Sámepolitihkalaš áššit
ge digáštallojuvvojit
juohke jagi Stuorradikkis bušeahttagieđahallama áiggi. Sámedikki
doaimma dárkkista sihke Sámedikki
dievasčoahkkin, ráđđehus,
Riikarevišuvdna ja Stuorradiggi.
7.4.5 áššečuoččaldahtttingelbbolašvuohta
Gažaldat lea go Sámedikkis áššečuoččaldahttingelbbolašvuohta
lea dán rádjai leamaš eahpečielggas,
ii ge dat leat geahččaluvvon
riekteapparáhtas. Sámedikki
doaibma álbmotválljen orgánan
ja hálddašanorgánan lea
máŋggalágan. Hálddašaneiseváldi,
nu mo kulturmuitolága láhkaásahusa
vuođul go Sámediggi
doaibmá dego vuollástuvvon hálddašanorgánan,
lea ovdamearka dasa ahte Sámedikkis
lea unnit iehčanasvuohta
stáhta eiseválddiin.
Sámedikki politihkalaš doaibma
lea nuppe dáfus áibbas
sorjjasmeahttun stáhtas.
Danne lea áššečuoččaldahttingelbbolašvuođa
oktavuođas lunddoleamos
earuhit Sámedikki sierranas
doaimmaid.
Vuođđoeavttut čuoččaldahttit ášši Norgga
duopmostuoluin lea ahte áššečuoččaldahtti oaivvilda
ahte lea riektegáibádus,
ja ahte lea duohta dárbu
mearridit gáibádusa áššáskuhttojuvvoma
ektui, gč. veardnelága § 1 – 3. Organisašuvnnaid
ja almmolaš orgánaid
várás
ollista § 1 – 4 dán mearrádusa.
Dan lassin ferte áššáskuhttis
leat áššebeali
nákca. Geas áššebeali
nákca lea, mudde veardnelága § 2 – 1.
Láhka
soabaheami ja lágasteami birra
siviila riidduin (veardneláhka),
mii bođii fápmui
01.01.2008, válddahallá organisašuvnnaid
jd. áššečuoččaldahttinvejolašvuođa.
Veardnelága § 1 – 4
nuppi lađđasis
daddjojuvvo ahte «Almmolaš orgánat
maid bargamuš lea ovddidit
sierra beroštusaid sáhttá seamma
láhkai čuoččaldahttit ášši
daid fuolahan dihtii».
Dan birra daddjojuvvo golggománu
30. beaivvi 2007-mannosaš
Láhkaossodaga dulkoncealkámušas oktavuođa
birra ođđa
veardneláhkii § 1 – 4
nuppi lađđasis
ahte Sámediggi lea «almmolaš orgána
man doaibma lea ovddidit sierra beroštumiid»,
ja sáhttá čuoččaldahttit ášši diliid
birra maid lea biddjojuvvon fuolahit, jus konkrehta ášši
guoská dilálašvuođaide
mat gullet olggobeallái
Sámedikki «ulbmiliid
ja lunddolaš doaibmasuorggi» ja
fuolahit «sierra beroštumiid» maid
Sámediggi galgá ovddidit.
Dan lassin fertejit eará áššečuoččaldahttineavttut
leat ollašuhttojuvvon, gč.
veardnelága § 1–3.
Eanet konkrehta govvideapmi Sámedikki áššečuoččaldahttingelbbolašvuođa
viidodagas veardnelága § 1 – 4
vuođul boahtá ovdan golggot-mánu
30. beaivvi 2007-mannosaš Láhkaossodaga
dulkoncealkámušas.
7.4.6 Bargiid sajádat
Sámedikki ásaheami
rájes lea eaktuduvvon ahte
Sámedikki bargit leat stáhtavirgehasat
ja danin sidjiide gustojit virgehasláhka,
virgeriidoláhka, láhka
almmolaš virgehasaid ahkerájá birra
ja láhka Stáhta
penšuvdnakássa birra.
Dattetge lea spiehkastat virgehaslága § 5:s
dannego virgádanváldi sámelága § 2 – 12
nuppi lađđasa vuođul
lea biddjojuvvon Sámediggái. Od.prp.
nr. 33 (1986 – 87) dadjá ahte
dán virgádanvuoigatvuođa ággan
lea ahte «Dás lea
sáhka dakkár
suorggis mas stáhtalaš stivren
departemeantta mielas ii leat nu dehálaš go
sámi iešmearridanvuoigatvuođa
vuhtiiváldin».
Go nuppástuhttin nettobušehttemii čađahuvvui
jagi 1999 rájes, de árvvoštallojuvvui ášši
nu ahte ii maidege bušeahttavuogádagas
sáhte áddet
nu ahte dakkár doaimmahussii
mii lea nettobušehttejuvvon,
eai galgga gustot njuolggadusat mat leat dušše
stáhtavirgehasaid várás.
Bargojoavku mii čielggadii
dán ášši, rávvii
dattetge garvima dihttii eahpečielggasvuođaid
Sámedikki bargiid sajádaga
birra boahtteáiggi ahte
lasihuvvo mearrádus sámeláhkii
mii dadjá ahte Sámedikki
bargiide gustojit seamma lágat
go stáhtavirgehasaide. Sámedikki
diretevra bálkáhuvvo mearreáigái
ja Sámedikki dievasčoahkkin
virgáda su. Bálkádilálašvuođaid
muddejit stáhta váldotariffasuorgi
ja sierrašiehtadusat.
7.4.7 Hálddahusláhka
ja almmolašvuođaláhka
Hálddahusláhka
ja almmolašvuođaláhka
gustojit Sámedikki doibmii.
Jagi 1997 – maŋŋágo Sámediggi
lei ásahan geavada guovtteceahkkásaš váiddagieđahallama sámediggevuogádaga
siskkobeallái – lasihuvvui
oppalaš mearrádus sámeláhkii
mii mearrida ahte Sámediggi
dahje dan mearridan orgána galgá leat
daid áššesurggiid váiddaorgána
maid Sámediggi ieš lea
mearridan fápmudit iežas vuollásaš orgánaide.
Dain áššin
mat gusket sámi kulturmuittuid
hálddašeapmái, sáhttet
mearrádusat mat leat dahkkojuvvon
kulturmuitolága vuođul, váidaluvvot
Riikaantikvárii, gč.
kap. 7.7.
2006 ođđa
almmolašláhka galgá boahtit
jagi 1970-mannosaš almmolašvuođalága
sadjái. Ođđa
láhka gusto maiddái Sámediggái.
Lága láhkaásahusas
nannejuvvo ahte Sámediggeráđđi
lea váiddaorgána
dain dáhpáhusain go
Sámedikki hálddahus
biehttala čájeheames
dokumeanttaid. Ovddeš lága
erohussan rahpá ođđa láhka
vejolašvuođa
doallat čiegusin dokumeanttaid
mat lonohallojuvvojit gaskal stáhtalaš orgánaid
ja Sámedikki ja sámi
organisašuvnnaid go dat
leat konsultašuvnnaid oassin
nu mo ILO-konvenšuvnna nr.
169 6. artihkal cealká.
Mearrádus doaibmagoahtá čakčat
2008.
7.4.8 Vuođđolágalaš ovddasvástádusdilálašvuođat
Sámediggi ii leat dábálaš etáhta
dahje ráđđehusa vuollásaš orgána,
ja danne ráđđehusas
ii leat ovddasvástádus
Sámedikki politihkalaš doaimmas
dahje politihkalaš mearrádusain
maid Sámediggi dahká iešguđet
surggiin. Juolludusaid hárrái
stáhtabušeahtas
lea ministaris dattetge ovddasvástádus
fuolahit ahte Stuorradikki mearrádusaid
eavttut čuovvoluvvojit.
Dan birra dadjá Justiisadepartemeantta
láhkaossodat reivvestis beaiváduvvon
ođđajagimánu
26. beaivvi 1995 Gielda- ja bargodepartementii ahte:
«Sámedikki
sorjjasmeahttun sajádagas lea
mearkkašupmi stáhtaráđi konstitutionála
ovddasvástádussii. Go
stáhtaráđis álgoálggus
ii leat bagadan- ja bearráigeahččanváldi Sámedikki
ektui, de ii leat álgoálggus
vuođđu
konstitutionála ovddasvástádussii Sámedikki
mearrádusaid dahje eará doamma
hárrái
ge. Muhto lea vejolaš jurddašit
ahte Sámediggi (a) lága
vuođul, (b) stuorradiggemearrádusa
vuođul dahje (c) eará vuođul
geavaha válddi dahje doaimma mii
gullá stáhtaráđi
bagadan- dahje bearráigeahččanválddi vuollái.
Jus leš nu, de lea maiddái vuođđolágalaš ovddasvástádus
das mii guoská dán
váldegeavaheapmái
(daimmahussii). Lea go stáhtaráđis
suorggis dakkár bagadan-
dahje bearráigeahččanváldi – ja vejolaččat
man guhkás dat ollá – ferte
leat gitta jearaldatvuloš láhkavuođu
dulkomis.»
7.4.9 Sámedikki formála sajádaga
viidáset ovdáneapmi
Sámediggi meannudii raportta «Sámedikki
formála sajádat
ja bušeahttaprosedyrat» dievasčoahkkimisttis čakčamánus
2007 (áššin
35/07). Sámediggi
oaivvilda ahte áššis
lea stuorra prinsihpalaš ja
symbolalaš mearkkašupmi
ja nanne ovttajienalaččat
ahte ovdáneapmi sámelága
mearrideami rájes
«dahká dárbbašlažžan formálalaččat
ja lága hámis čielggadit
Sámedikki iehčanasvuođa
ja sorjjasmeahttunvuođa
ráđđehusa ektui.
Sámedikki mearrideami sierra
riektesubjeaktan lága bokte
lea áidna duohta molssaeaktu
dan juksat». Viidáseappot
daddjojuvvo mearrádusas
ahte
«Sámediggi bivdá ahte
ráđđehus,
konsutašuvnnaiguin Sámedikkiin,
johtilit álggaha rievdadit
sámelága
vai sáhttá formaliseret
Sámedikki iehčanasvuođa
ja sorjjasmeahttunvuođa
ráđđehusa ektui».
Sámedikkis lea dat prinsihpalaš oaidnu
ahte Sámedikki válddis
ferte leat vuođđu
njuolgga lágas. Dát
fuolaha sihke Sámedikki
sorjjasmeahttun sajádaga
departemeanttaid ja direktoráhtaid
ektui ja sihkkarastá ahte
Stuorradiggi dat formálalaččat árvvoštallá dan
válddi maid Sámediggi
geavaha. Mo váldi fápmuduvvo
Sámediggái
váikkuha maiddái
dan rievttálaš sajádahkii
maid Sámediggi oažžu.
Geahča muđui Sámedikki
2007 jahkedieđáhusa čuoggá 3.3.
Ráđđehus
lea árvvoštallan
bargojoavkku evttohusa, ja atná vuođđun
dan mearkkašahtti ovdáneami
mii lea leamaš rámmaeavttuin
ja hálddašangeavadis
dan rájes go sámeláhka
mearriduvvui ja Sámediggi ásahuvvui, čájeha ahte
sámeláhka
berre rievdaduvvot čielggasmahttin
dihtii Sámedikki sierra ja
friddja sajádaga.
Ráđđehusa árvvoštallama
mielde eai leat mahkkige formála
hehttehusaid mat cakkašedje ásaheames Sámedikki
sierra riektesubjeaktan. Ráđđehusa árvvoštallama mielde čatnasa
eahpesihkkarvuohta dasa makkár čoavddus
livččii
buoremus Sámediggái
guhkes áigái.
Ráđđehus
atná dattetge Sámedikki
oainnu hui dehálažžan
ja danne áigu ge álggahit
láhkabarggu man ulbmil lea evttohit
dárbbašlaš láhkarievdadusaid
vai sáhttá ásahit
Sámedikki sierra riektesubjeaktan,
ja muđui heivehit lága
dálá geavadii.
Vejolaš stáhtus
riektesubjeaktan dagaha ráddjemiid
Sámedikki rievttálaš doaibmannákcii,
ovdamearkka dihtii Sámedikki
vejolašvuhtii váldit
badjelasas geatnegasvuođaid
soahpamušaiguin, vejolašvuhtii
váldit loanaid, vejolašvuhtii
oassálastit iešguđetlágan
ekonomalaš doaimmaide. Dárbbašuvvojit maiddái
sierranjuolggadusat vealgečuovvoleapmái.
Láhkabarggus čielggaduvvojit
hálddahuslaš ja
vuoigatvuođalaš čuolbmačilgehusat fágadepartemeanttaid
surggiin vuđolaččat.
Ráđđehus mearrida
loahpalaččat
gažaldaga galgá go
Sámediggi šaddat
sierra riektesubjeaktan go láhkabarggu
evttohus lea gárvvis.
7.5 Sámedikki ja ráđđehusa gaskasaš ođđa bušeahttabargovuogit
Go Sámediggi jagi 1999
organiserejuvvui dakkár
doaimmahussan mas leat sierra fápmudusat
(nettobušehttejuvvon), ásahuvvojedje
ođđa
bušeahttabargovuogit sámi áššiid
bargui bušeahttaoktavuođas,
earret eará lea jagi 1999
rájes sáddejuvvon jahkásaš johtočálus
sámi stáhtabušeahttaáššiid gieđahallama
ja oktiiordnema birra. Okta áigumuš ođđa
bušeahttarutiinnaid ásahemiin
lei čalmmustit sámi áššiid
buorebut go ovdal ja oaččohit
sámi áššiid ollislaš meannudeami
bušeahttaproseassas. Eará guovddáš ulbmil
lei maiddái ahte sámi áššit válddahallojuvvojit čoahkis ráđđehusa
bušeahttakonferánssaide.
Sámediggi ráhkada
juohke jagi iežas bušeahttaevttohusa
ja dovddaha das iežas oainnu
makkár ođđa doaibmabijut
dárbbašuvvojit
ovddidit sámi giela, kultuvrra
ja servodateallima. Sámedikki
bušeahttadárbbut
leat vuođđodokumeanta ráđđehusa
bargui áŋgiruššanevttohusaiguin sámepolitihkalaš suorggis.
Šiehtadus
dárkilet bargovugiid birra stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki gaskasaš konsultašuvnnaid
várás vuolláičállojuvvui
miessemánus 2005, gč.
kap. 7.2. Konsultašuvdnašiehtadusa
barggus lei ovttamielalašvuohta
das ahte lea dárbu geahčadit
makkár bargovuogit leat Sámedikki
bušeahta ráhkadeamis sierra áššin,
dannego jahkásaš stáhtabušeahtaid ráhkadeamis čuožžilit
sierra gažaldagat ja čuolbmačilgehusat.
Bargojoavkoraporttas «Sámedikki formála
sajádat ja bušeahttabargovuogit» leat
golbma sierralágan ođđa bušeahttabargovugiid
málle árvvoštallojuvvon.
Málle
1 vuođđun
leat dálá bušeahttabargovuogit
ja konsultašuvdnavuogit. Málle
sisttisdoallá ahte ásahuvvojit dárkilet
njuolggadusat das mo galgá čađahit
konsultašuvnnaid sámi ulbmiliid
bušeahta birra.
Málle
2 vuođđun
lea ahte dihto proseantaoassi stáhtabušeahtas
sámi ulbmiliidda addojuvvo
Sámediggái.
Málle
3 vuođđun
lea gaskavuohta gielddaide ja fylkkagielddaide bušeahta
olis, ja vuođđun
leat maiddái stáhta
ja eanadoalu ja boazodoalu ealáhusorganisašuvnnaid
oahpes váldošiehtadallamat.
Málle mielddisbuktá ahte
seamma láhkai go ovdamearkka
dihtii gielddavugiin ja boazodoallošiehatdusain
ovddiduvvo stuorradiggeproposišuvdna
giđđat,
ja láhčá dan
láhkai diliid nu ahte bušeahttarámmat
sámi ulbmiliidda leat čielgan
buoril ovdalgo ođđa bušeahttajahki álgá.
Málliid ollislaš árvvoštallama
vuođul oaivvildii bargojoavku
ahte málle 3 buoremusat
fuolaha earret eará daid álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid
mat stáhtas leat álgoálbmoga
ektui.
Bargojoavku anii árvvoštallamisttis vuođđun
ahte stáhta konsultašuvdnageatnegasvuohta
maiddái gullá daid
jahkásaš stáhtabušeahta
osiide mat gusket sámi ulbmiliidda.
Bargojoavkku mielas čuovvu
dát ILO-konvenšuvnna
nr. 169 6.1.a, mii nanne ahte stáhta
lea geatnegas konsulteret álgoálbmoga
go árvvoštallet čađahit «lágaid dahje
hálddahuslaš doaibmabijuid» mat sáhttet
sidjiide njuolgga váikkuhit.
Bargojoavku dulkui ášši
ILO manuála
5 vuođul,
mas čuožžu
ahte doaba sáhttá guoskat
ollu iešguđetlágan
doaibmabijuide. Lága ja vuođđolágaevttohusa
lassin namahuvvojit njuolggadusat, prográmmat, bálvalusat
dahje politihkalaš mearrádusat.
Bargojoavku čujuhii maiddái
ILO-konvenšuvnna 169 artihkkalii
7.1, mii nanne ahte álgoálbmogat «nu bures
go jo vejolaš galget beassat hálddašit
iežaets ekonomalaš, sosiála
ja kultuvrralaš ovdáneami».
Go Sámediggi meannudii ášši
35/07 Sámedikki formála
sajádat celkii Sámedikki plána-
ja finánsalávdegoddi
ahte «Sámedikki
dálá bušeahttabargovuogit
eai ollašuhte sámi álbmoga vuoigatvuođa
mearridit iežas ekonomalaš,
sosiála ja kultuvrralaš ovdáneami.
Lea dárbu bargat eanet stáhtain ásahan
dihtii dakkár bargovugiid
mat attášedje Sámediggái
duohta šiehtadallansajádaga
Sámedikki ekonomalaš rámmaeavttuid
birra». Viidáseappot daddjojuvvui
ahte «málle mas
ovddiduvvo stuorradiggedieđáhus
mii čielggada bušeahttarámmaid,
láhčá diliid
buoret áššemeannudeapmái
Sámedikkis, ja dat lea vuosttaš lávki
rivttes guvlui iešmearrideami
hárrái.
Sámediggi sáhttá dalle čađahit
buriid proseassaid vuoruhemiid birra addojuvvon ekonomalaš rámmaid
siskkobealde, daid ásahusaid
ektui main mis lea ovddasvástádus
ja muđui sámi servodaga
ektui. Dát čalmmustahtášii
eanet sámi servodaga ovdáneami
ja boahtteáiggi dárbbuid ja
attášii
Stuorradiggái vejolašvuođa árvvoštallat sámi
servodaga ovdáneami. Dárbbašuvvo
Sámedikki ja guovddášeiseválddiid
gaskasaš ortnet mii buorebut
dahká Sámediggái
vejolažžan
leat Norgga sámepolitihka
eaktudeaddji».
Dehálaš lea
ahte Sámediggi eanet go
odne beassá mielde ráhkadit sámi
ulbmiliid bušeahta ja Sámedikki
bušeahta. Ráđđehus áigu
láhčit
diliid nu ahte ásahuvvo
ortnet bistevaš konsultašuvdnačoahkkimiiguin
maidda oassálastet finánsaministtar,
sámi áššiid
stáhtaráđđi ja
Sámediggi, ovdal ráđđehusa vuosttaš bušeahttakonferánssa. Ráđđehus áigu
bovdet Sámedikki konsultašuvnnaide dakkár
bušeahttaprosedyraid ráhkadeami
birra. Jus leš vejolaš de
berrejit prosedyrat leat 2010 stáhtabušeahta barggu
vuođđun.
7.6 Plána- ja huksenlága ođđa
plánaoassi – Sámedikki
vuoigatvuohta ákkastit vuostá
Ráđđehus
ovddidii guovvamánus 2008
ođđa
plána- ja huksenlága
evttohusa (Od.prp. nr. 32 (2007 – 2008)),
gč. kap. 20.2.1. Plána-
ja huksenlága njuolggadusat
ja mo láhka geavahuvvo,
leat hui dehálaččat
dasa mo sámi beroštusat
vuhtiiváldojuvvojit.
Dehálaš lea
sihkkarastit ahte sámi beroštusat
ge fuolahuvvojit vuosteákkastemiin.
Vuosteákkastanortnet
lea dárbbašlaš olles plánavuogádahkii
sihkkarastin dihtii ahte bajimus beroštumit
vuhtiiváldojuvvojit ja čuovvoluvvojit
doarvái bures gielddaplánain,
ja ahte plánaáššit
loktejuvvojit guovddáš mearrideapmái
go lea sierramielalašvuohta
eiseválddiid gaskkas dehálaš áššiid
birra.
Plánaláhkalávdegotti
evttohusa mielde galgá Sámedikkis
leat seamma rolla go stáhta
eiseválddiin plánema oktavuođas.
Lága § 5 – 4
nanne Sámedikki vuoigatvuođa
ovddidit vuosteákkaid gielddaplánaide.
Dát guoská álgoálggus
guovlluide Finnmárkkus,
Romssas, Nordlánddas ja Davvi-Trøndelágas,
ja vel gielddain Osen, Roan, Åfjord, Bjugn, Rissa, Selbu,
Meldal, Rennebu, Oppdal, Midtre Gauldal, Tydal, Holtålen
ja Røros Lulli-Trøndelágas,
Engerdal ja Rendalen, Os, Tolga, Tynset ja Folldal gielddain Hedmárkku
fylkkas ja Surnadal ja Rindal gielddain Møre og Romsdal
fylkkas.
Mii lea «mearkkašahtti
dehálaš sámi
kultuvrii dahje ealáhusdoaimmaheapmái»,
ferte Sámediggi ieš árvvu
mielde árvvoštallat. álot
ii leat čielggas mo plána
váikkuha sámi
beroštumiide. Sámi ál-bmogis
sáhttet leat iešguđetlágan
oaivilat dasa mo plána váikkuha
sidjiide, ja sáhttet leat
sierralágan beroštumit
sámiid gaskkas ge go muđui álbmogis. Dákkár
diliin lea Sámedikki ovddasvástádus
ollislaččat
vihkkedallat ja árvvoštallat
leat go ollašuhttojuvvon
eavttut ákkastallat vuostá,
ja lea go ášši
nu dehálaš ahte
vuosteákkat galget ovddiduvvot.
Dilli ferte leat hui dehálaš sámi álbmogii,
gč. sámelága § 2 – 1,
ovdalgo Sámedikkis lea vuosteákkastallanvuoigatvuohta.
Aiddostahttojuvvo ahte Sámedikkis
ii leat vuosteákkastallanvuoigatvuohta
dakkár diliid oktavuođas
mat leat seamma dehálaččat álbmogii
muđui ja gusket seamma láhkai álbmogii
oppalacččat.
Dakkár gažaldagaid hárrái
leat eará orgánat
rivttes vuosteággaeiseválddit.
Boazodoallofágalaš gažaldagaid dáfus
leat guovllustivrrat mat Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta instuksa
vuođul galget leat vuosteággaeiseválddit
plána- ja huksenlága áššiin. Sámedikkis
sámi álbmotválljen orgánan
sáhttet leat eará ollislaš sámi
deastagat ja vihkkedallamat vuhtiiváldit
go boazodoalu Guovllustivrras leat. Iešguđetlágan
deastagiid vihkkedallá go
boazodoalu dilálašvuođaid
geažil leat vuosteákkat,
galgá atnit vuođđun
ahte Guovllustivra buktá ealáhussii
guos-ki árvvoštallamiid
ja Sámediggi fas dovddaha
eanet oppalaš politihkalaš árvvoštallamiid.
Jus Sámediggi ja guovllustivrrat árvvoštallet vuosteággagažaldaga
goappatge láhkai, de dat
ii mearkkaš ahte ii sáhte
ovddidit vuosteákkaid, muhto
dat šaddaet dan vihkkedallama
oassin maid departemeanta ferte dahkat go departemeanta mearrida ášši.
Sámediggi mearrrida ieš ovddida
go vuosteákkaid dan geažil
go plána dagaha «mearkkašahtti
váikkuhusa sámi
kultuvrii dahje ealáhusdoaimmaheapmái» ja
mo vuosteákkastallama hábme.
Go Sámediggi ovddida vuosteákkastallama
plánaide Finnmárkkus,
sáhttá dalle
leat lunddolaš geavahit
njuolggadusaid maid Sámediggi
ieš mearrida Finnmárkolága § 4
vuođul. Njuolggadusat geatnegahttet
muđui almmolaš eiseválddiid
go árvvoštallet sámi
deastagiid. Guovdil lea maiddái ráhkadit
stáhtalaš plánanjuolggadusaid
sámi kultuvrra luondduvuođu sihkkarastimii,
gč. NOU 2003:14, kapihttala 7.24.2.
Stáhtalaš plánanjuolggadusat
dán ulbmilii sáhttet
addojuvvot konsultašuvnnaid
vuođul Sámedikkiin
ja boazodoaluin.
Sámediggi lea odne eiseváldi
kulturmuitolága vuođul
ja dat fuolaha sámi kulturmuitoberoštumiid
plána- ja huksenlága
vuođul. Jagi 2006 oaččui
dán oktavuođas
sullii 650 plánaášši cealkámuššii,
ja jagi 2005 ledje eanebuš go
500 ášši. Ođđa
láhkamearrádusat
mat earret eará nannejit
Sámedikki vuosteákkastallanvuoigatvuođa, sáhttet
mielddiset buktit Sámediggái lasi
bargonoađi dannego áššesuorgi
maiddái viidána nu
ahte guoská gažaldagaide
mat leat mearkkašahtti dehálaččat sámi
kultuvrii ja ealáhusaide.
7.7 Sámi kulturmuitohálddašeami organiseren
Kulturmuitohálddašeami
strategalaš ulbmil lea: «Kulturmuittuid
ja kulturbirrasiid šláddjiivuohta
galgá hálddašuvvot
ja seailluhuvvot geavahanresursan, ja dieđu,
muosáhusa ja árvoháhkama
vuođđun. Válljejuvvon
ovddasteaddji kulturmuittut ja kulturbirrasat galget seailluhuvvot
guhkilmas perspektiivii» (gč.
Birasgáhttendepartemeantta
Sd.prp.nr.1 (2007 – 2008)).
Sámi kulturmuittut leat
sámi historjjá ja
ovdahistorjjá dehálaš duođaštanávdnasat.
Go sámi kulturmuittuide
lea ásahuvvon sierra kulturmuitohálddašeapmi,
de leat maiddái dohkkehan
ahte lea sámi vássánáigi.
Ráđđhus
atná vuođđun
ahte lea viiddis ovttamielalašvuohta
ahte sámiin lea duohta dadjamuš sámi
kulturmuitopolitihkas ja -hálddašeamis.
Nu galgá leat beroškeahttá hálddašanválddi
juohkima formála vuođu
válljemis go čuovvola
ráđđehusa mearrádusa
rievdadit Sámedikki formála
sajádaga.
7.7.1 Sámi kulturmuitohálddašeami dálá organiseren
Jagi 1994 biddjojuvvui sámi
kulturmuittuid hálddašeapmi
Sámi kulturmuitoráđđái,
mii lei sámi kulturmuittuid
regionála hálddašaneiseváldi
ja dasa fápmuduvvui seamma hálddašanváldi
go dat mii lei fylkkagielddas. Dát
ortnet bisttii geahččalanáigodaga. Sámediggi ásahii
Sámi kulturmuitoráđi
man gaskavuohta Sámediggái
lei ahte Sámi kulturmuitoráđđi
sáddii jahkedieđáhusaid,
doaibmaplánaid Sámediggái
mii fas doaimmai bargoaddin ja bušeahttaovddasvástideaddjin,
muhto Sámi kulturmuitoráđđi
gulai Birasgáhttendepartemeantta
bagadanvejolašvuođa
vuollái kulturmuitolága
hálddašeamis. Ráđđi
lei organiserejuvvon nu ahte dan guovddášhálddahus
lei Vuonnabađas Finnmárkkus
mii doaimmai čanastahkan
gaskal ráđi
ja regionála hálddašankontuvrraid Romssa
fylkkas (Romssa gávpogis), Nordlándda
fylkkas (áiluovttas) ja
Trøndelágas (Snoasas).
Sámediggi mearridii ahte
Sámi kulturmuitoráđđi
galgá heaitit doaibmamis
jagi 2001 rájes. Sámi
kulturmuitoráđi
hálddahus ovttastuvvui Sámedikki
hálddahusain. Regionála juohku
bisui nu mo dat lei ovdal. Romssa gávpoga
kontuvra fárrehuvvui maŋŋil
Gáivutnii.
Birasgáhttendepartemeanta
mearridii geahččalit
dán ortnega, vuos eanemusat
golbma jagi, dan boddii go vurde Sámedikki
rolla prinsihpalaš čielggademiid.
Dárbu lei árvvoštallat málle
ja vásáhusaid
politihkalaš, juridihkalaš ja vuođđolágalaš čuolbmačilgemiid
ektui. Norsk institutt for by- og regionforskning árvvoštalai ortnega
jagi 2003. Hálddašeapmi
lea juovlamánu 20. beaivvi
2004-mannosaš reivves fápmuduvvon
Sámediggái
gaskaboddasaččat
ain ovddosguvlui, dasságo
ođđa hálddašanortnet
lea čielggaduvvon.
Kulturmuitolága § 28
vuođul, gč. guovvamánu
9. b. 1097-mannosaš gonagaslaš resolušuvnna § 19,
lea Birasgáhttendepartemeanta
ožžon válddi
mearridit gii lea rivttes váldi
ja addit dárkilet njuolggadusaid
lága čađaheami
birra. Departemeanta lea láhkaásahusain
addán válddi kulturmuitolága
vuođul Riikaantikvárii,
Sámediggái,
fylkkagildii ja riikaoassedávvirvuorkkáide/NIKUi.
Sámedikki váldi
kulturmuitolága vuođul čuovvu Fágalaš ovddasvástádusjuogu jd.
láhkaásahusas,
maid Birasgáhttendepartemeanta
mearridii 29.5.2000.
Sámediggi lea fágalaččat biddjojuvvon
Birasgáhttendepartemeantta
ja Riikaantikvára vuollásažžan. Mearrádusaid
maid Sámediggi dahká,
sáhttá guoddalit
Riikaantikvárii. Brasgáhttendepartemeanta sáhttá addit
oppalaš njuolggadusaid fápmuduvvon
válddi geavaheapmái.
Formála mearrádusgelbbolašvuođa
maid lea ožžon
kulturmuitolága vuođul,
lea Sámedikki ovddasvástádus
fuolahit sámi kulturmuittuid
vuhtiiváldima plána-
ja huksenlága áššiin
plána- ja huksenlága
vuođul. Sámediggi sáhttá ovddidit
vuosteákkaid go plána
gártá vuostálagaid
riikkalaš ja dehálaš regionála
kulturmuitoberoštumiiguin.
Nu mo fylkkagielddas ge lea de lea Sámedikkis
oktiiordnenovddasvástádus
ja galgá mieldásahttit
hálddašandávvirvuorkkáid
ja Riikaantikvára bargui dárbbu
mielde. Riikaantikvára lea ásahan
bargovugiid dakkár dáhpáhusaid
várás
main Sámediggi ii ovddit
vuosteákkastallama vaikke
vel riikkaárvosaš kulturmuittut
ja kulturbirrasat leat áitojuvvon.
Dakkár dáhpáhusainn
galgá dieđihit
Riikaantikvárii nu ahte
direktoráhta sáhttá árvvoštallat
váldit badjelasas plána
ja vejolaččat
ovddidit vuosteákkaid.
Sámi hálddašanguovlu
kulturmuitolága vuođul
lea oppa riika, muhto lea ráddjejuvvon
gustot sámi kulturmuittuide.
Dát mielddisbuktá ahte
leat guokte bálddalas hálddašanvuogádaga sámi
guovlluin, ja dat mearkkaša
ahte doaibmaálggaheaddji
ferte vuhtiiváldit guokte
eiseválddi seamma váldeguovllus. Dát
mielddisbuktá maiddái
sierra hástalusa hálddašaneiseváldái
ja gáibida viiddis ovttasdoaibmama
ja buori ovttasbarggu. Sihke jagi 1998 ja jagi 2003
6 árvvoštallamat čájehit
ahte dat lea bures doaibman.
Sámediggi lea vuolláičállán
ovttasbargosoahpamuša guđain
fylkkagielddain (gč. kap.
7.3.1). Kulturmmuitohálddašeapmi lea
okta dain čuoggáin
mat váldojuvvojit ovdan,
ja dilálašvuođat láhččojuvvojit
dakkár ovttasbargui gaskal
Sámedikki ja fylkkagielddaid
mii lea viiddit go dat mii lea mearriduvvon kulturmuitolága
láhkaásahusain. áigumuš lea
oaččohit fágalaš lonohallama
ja buori gulahallama. Finnmárkkus
leat bealit ovttaoaivilis ovttasráđiid
ovddidit oktasaš plána
das mo buoremusat suodjalit ja hálddašit
fylkka kulturmuittuid ja kulturbirrasiid. Romssa fylkkas leat bealit
ovttamielas nannet ja ovddidit hálddašanmáhtu ja
kulturhistorjjálaš dieđu oktasaš prošeaktabargguin. Oarjelsámi
guovllus leat bealit soahpan ovttas bargat areálahálddašanáššiiguin
areálaplánaforuma
bokte.
Geahča maiddái
Sámedikki 2007 jahkedieđáhusa čuoggá 4.9.
7.7.2 Sámi kulturmuitohálddašeami boahtteáigásaš organiseren
I Sd.dieđ. nr. 16 (2004 – 2005)
Eallit kulturmuittuiguin daddjojuvvo ná:
Gažaldaga sámi
kulturmuitohálddašeami boahtteáigásaš organiserema
birra galgá dakkár
bargojoavku čielggadit mas
leat mielde Birasgáhttedepartemeanta, Gielda-
ja guovlodepartemeanta, Riikaantikvára
ja Sámediggi. Bargu galgá leat
gárvvis jagi 2005 vuosttaš jahkebeali.
Geahččalanortnet
mas váldi lea biddjojuvvon
njuolgga Sámediggái,
jotkojuvvo dasságo loahpalaš organiseren
lea mearriduvvon.
Bargojoavkku bargomearrádusa ráhkadedje
departemeanttat ja Sámediggi
ovttasráđiid.
Bargomearrádus lei čielggadit boahtteáigásaš bistevaš hálddašanortnega
man váldi biddjojuvvui njuolgga
Sámediggái,
ja čielggadit válddi
ja bargamušaid vejolaš juogadeami
nu ahte váldi ja bargamušat biddjojuvvojit
njuolgga Sámediggái
ja ahte váldi ja bargamušat
biddjojuvvojit eará kulturmuitohálddašeapmái.
Bargojoavku galggai maiddái
geahčadit eará organiseren-
ja váldejuohkinmálliid
mat sihkkarastet sámi dadjamuša
sámi kulturmuittuid hálddašeamis.
Bargojoavkku raporta gárvánii
borgemánus 2007.
Bargojoavku lea árvvoštallan makkár
málliid mielde sáhtášii
organiseret sámi kulturmuitohálddašeami.
Bargojoavku lea geahčadan
sámi kulturmuitohálddašeami
lágalaš vuođu,
ja čujuhan diliide maid
lea vuođđu čuovvolit
viidáseappot, ja vel árvvoštallan
oktavuođa bajimus sámepolitihkalaš gažaldagaide. Guovddáš čuolbmačilgehusat čatnasit
earret eará bagadanvejolašvuhtii
ja váiddameannudeapmái,
ja vel dasa ahte ođđa hálddašanortnet
galgá ollašuhttit álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid
ja leat daid rámmaid siskkobealde
mat čuvvot hálddašeapmái
ja váldegeavaheami gustojeaddji
njuolggadusaid.
Sámediggi meannudii bargojoavkku raportta čakčamánus
2007 (áššin
37/07). Sámediggi atná vuođđun
iežas mearrádusas
ahte sámit ieža
fertejit hálddašit
iežaset kulturárbbi. Sámediggi
deattasta dehálaš vuođđojurddan
ahte dan válddi maid Sámediggi
geavaha, lea dat ožžon Stuorradikkis,
dat mearkkaša lága
bokte. Sámediggi oaivvilda
viidáseappot ahte váidalusa
galget gieđahallat sámediggevuogádagas.
Sámediggi atná viidáseappot
vuođđun
ahte Birasgáhttendepartemeanta
ain lea dat fágadepartemeanta
mas lea ovddasvástádus
kulturmuitolágas, ja dan
láhkai dat váikkuha
sakka lága dulkomii ja hálddašangeavada
ovddideapmái. Sámediggi
lea mielas dasa ahte láhkaásahusa
ja láidestusaid mearrideamis
sáhttá addit
dárkilet njuolggadusaid
kulturmuittuid guovtti hálddašaneiseválddi
ovttasbarggu birra ja ášše-meannudeami
birra.
Sámediggi oaivvilda ahte
Sámedikki váldi
hálddašit
sámi kulturmuittuid berre
mearriduvvot kulturmuitoláhkii nu
fargga go vejolaš. Dasto
cealká Sámediggi
mearrádusastis ahte Sámediggi
berre oažžut dárbbašlaš bušeahttalasáhusa
nu ahte sáhttá čađahit
boahtteáigásaš ja dohkálaš sámi
kulturmuitohálddašeami.
Sámediggi nanne iežas
mearrádusas ahte Sámedikkis ii
leat vuođđu čađahit
sámi kulturmuitohálddašeami
jus dát vuordámušat
eai čuovvoluvvo dorvvolaš vuogi
mielde.
Ráđđehus
atná vuođđun
ahte go hábme boahtteáigásaš sámi
kulturmuitopolitihka, de galgá geahččalit
sihkkarastit sámi váikkuhanvejolašvuođaid álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid
mielde, hálddašeami
váldegeavaheapmái
gustojeaddji njuolggadusaid mielde ja bajimus kulturmui-to- ja sámepolitihka
mielde. Sámediggi ii leat
man ge vuollásaš orgána
ii ge dan sáhte dábálaččat
gohččut čađahit hálddašanbargamušaid
eara láhkai go lága
bokte, gč. kap. 7.4.2.
Ráđđehus
lea evttohan rievdadusa kulturmuitolága § 28:i
mas láhkavuođđu
fápmudit Sámediggái
aiddostahttojuvvo, gč. Od.prp.
nr. 23 (2007 – 2008).
Ráđđehus
atná muđui vuođđun
ahte gažaldagat váiddaortnegiid
birra, bagadeami birra, vejolaš lágalašvuođabearráigeahču
birra jna. sámi kulturmuitohálddašeami boahtteáigásaš organiseremis
galget árvvoštallojuvvot
láhkabarggus Sámedikki
rievttálaš sajádaga oktavuođas
(gč. kap. 7.4.9).
Dat mii guoská Sámedikki
kulturmuitobarggu ekonomalaš vuđđui,
juolluduvvo Birasgáhttendepartemeantta bušeahta
bokte doarjja sámi kulturmuittuid
bargui (kap.1429 Riikaantikvára,
poasta 50). Ruđat galget
vuosttažettiin geavahuvvot
stuorát ortnegisdoallan-
ja ovddeštanbargguide. Jahkái
2008 lea juolludus lassánan
1 milj. ruvnnuin gitta 3 mij. ruvnno rádjai.
Birasgáhttendepartemeanta
sirddii áigodagas 1993 – 1999
ruđaid 12 virggi ovddas
Gieldadepartemeantta bušehttii.
Hálddahuslaš resurssat Sámedikki
kulturmuitobargui juolluduvvojit odne Sámediggái
Bargo- ja searvadahttindepartemeantta bušeahtas.
7.8 Sámediggeválga
Od.proposišuvnnas nr.
43 (2007 – 2008) evttohii ráđđehus
rievdadit sámelága
mearrádusaid Sámedikki
válgaortnega birra. Láhkarievdadusevttohusat
galget váikkuhit dasa ahte
eanebut servet sámediggeválgii
ja sihkkarastá sámediggái
stuorát lobálašvuohta
ja stáhtusa. Evttohuvvon
rievdadusat dagahit ahte Sámedikki mandáhtajuohku
oktiivástida jienastagaiguin.
Rievdadusevttohusat gusket earret eará válgabiirejuhkui
ja mandáhtajuhkui. Sámediggeválgga
válgabiirriid logu evttohedje
geahpedit dálá golbmanuppelogis čižii.
Rievdadus dagaha ahte dan ortnegii mas leat njeallje dássenmandáhta,
ii leat šat dárbu,
ja dat ortnet evttohuvvo heaittihuvvot. Sámediggái báhcet
dalle 39 mandáhta. Evttohuvvon lea
ahte rievdadanevttohusat mearriduvvojit jagi 2008 giđđasešuvnnas
ja vurdojuvvojit čađahuvvot
jagi 2009 sámediggeválggas.
Sámedikki iežas
válgaortnega rievdadeapmi
lea dakkár ášši mas
lea lunddolaš ja ulbmillaš ahte Sámedikkis
lea mearkkašahtti dadjamuš,
ja danne válljii ge ráđđehus
deattuhit Sámedikki oainnu
láhkarievdadanbarggus. Láhkaevttohusaid
dehálaš vuođđu
lei raporta fágalaš áššedovdijuhkosis
maid Sámediggi lei nammadan, ráđđádaladettiin
departemeanttain.
Govus 8.3 Sámedikki jienastuslohku
Gáldu: Statistihkalaš guovddášdoaimmahat
Go Sámediggi meannudii
válgaortnetášši čakčat
2007, evttohii Sámediggi
ahte váldi mearridit lagat mearrádusaid
sámediggeválgga birra
galggai addojuvvot Sámediggái
alcces, sámelága § 2 – 7
goalmmát lađđasa
vuođul, §:s 2 – 11
vuođul ja evttohuvvon ođđa § 2 – 4
goalmmát lađđasa
vuođul. Dát
váldi lea dál
biddjojuvvon Gonagassii. Sámediggi
ovddidii evttohusa maŋŋágo
fágalaš áššedovdijuhkosa
raporta lei leamaš gulaskuddamis.
Departemeantta árvvoštallama
mielde ii leat guovdil ovddidit dákkár
evttohusa almmá lagat čielggadeami
ja gulaskuddama haga. Sámediggi
bealistis anii dehálažžan
oažžut čađahuvvot
eará láhkarievdadusaid
nu ahte dat leat fámus 2009
sámediggeválggas.
Dán vuođul
sohpe departemeanta ja Sámediggi
konsultašuvnnain das ahte
evttohus Sámedikki láhkaásahusgelbbolašvuođa
birra ii galgga árvvoštallojuvvot
dás ovdalis namahuvvon proposišuvnnas.
Departemeanta áigu árvvoštallat ášši lagabut
nu ahte vejolaš láhkaevttohusa galgá sáhttit
meannudit buoril ovdal 2013 válgga. áigumuš lea árvvoštallat
gažaldaga lagabui láhkabarggu
oktavuođas mii galgá álggahuvvot
Sámedikki rievttálaš ja
formála sajádaga
birra, gč. kap. 7.4.9.
7.9 Strategiijat ja doaibmabijut
Ráđđehus áigu álggahit láhkabarggu
man ulbmil lea evttohit dárbbašlaš láhkarievdadusaid vai
sáhttá ásahit
Sámedikki sierra riektesubjeaktan,
ja muđui heivehit lága
dálá geavadii.
Vejolaš stáhtus
riektesubjeaktan dagaha ráddjemiid
Sámedikki rievttálaš doaibmannákcii,
ovdamearkka dihtii Sámedikki
vejolašvuhtii váldit
badjelasas geatne-gasvuođaid
soahpamušaiguin, vejolašvuhtii
váldit loanaid, ja vejolašvuhtii
oassálastit iešguđetlágan
ekonomalaš doaimmaide. Dárbbašuvvojit maiddái
sierranjuolggadusat vealgečuovvoleapmái.
Láhkabarggus čielggaduvvojit
hálddahuslaš ja
vuoigatvuođalaš čuolbmačilgehusat fágadepartemeanttaid
surggiin vuđolaččat.
Ráđđehus mearrida
iežas oaivila áššis
go evttohus lea gárvvis.
Ráđđehus
oaivvilda ahte lea dehálaš ahte
Sámediggi eanet go odne
beassá mielde ráhkadit
Sámedikki bušeahta.
Ráđđehus áigu
láhčit
diliid nu ahte ásahuvvo
ortnet bistevaš konsultašuvdnačoahkkimiiguin
maidda oassálastet finánsaministtar,
sámi áššiid
stáhtaráđđi ja
Sámediggi, ovdal ráđđehusa vuosttaš bušeahttakonferánssa. Dárkilet
bargovugiid dasa mo dáid bušeahttakonsultašuvnnaid
galgá čađahit
ja maid dat galget sisttiset doallat, fertejit ráhkaduvvot
ovttasráđiid Sámedikkiin.
Ráđđehusa áigumuš lea
ahte prosedyrat galget leat 2010 stáhtabušeahta
barggu vuođđun.
Ráđđehus
lea evttohan rievdadusa kulturmuitolága §:i
28 mas láhkavuođđu
fápmudit válddi Sámediggái
aiddostahttojuvvo, gč. Od.prp.
nr. 23 (2007 – 2008). Ráđđehus
atná muđui vuođđun
ahte gažaldagat váiddaortnegiid
birra, bagadeami birra, vejolaš lágalašvuođabearráigeahču
birra jna. sámi kulturmuitohálddašeami boahtteáigásaš organiseremis
galget árvvoštallojuvvot
láhkabarggus Sámedikki
rievttálaš sajádaga oktavuođas.
Ráđđehus
ovddidii guovvamánus 2008
ođđa
plána- ja huksenlága
evttohusa (Od.prp. nr. 32 (2007 – 2008)),
mas Sámediggi oažžu vuosteákkastallanvuoigatvuođa
ja das galgá leat seamma
rolla plánemis go stáhta
orgánain. Dán
láhkai háliida
ráđđehus
sihkkarastit ahte sámi beroštumit
fuolahuvvojit plánabarggus.
Sámediggi oaivvilda ahte
váldi mearridit sámediggeválgii
guoski mearrádusaid berre
addojuvvot Sámediggái.
Bargo- ja searvadahttindepartemeantta áigumuš lea árvvoštallat
dán gažaldaga
dan láhkabarggu oktavuođas
mii galgá álggahuvvot
Sámedikki rievttálaš ja
formála sajádaga
birra.
Sámediggeválgga
ii leat vel oktage válgadutki
dutkan. Bargo- ja searvadahttindepartemeanta háliida
ovttasráđiid Sámedikkiin álggahit
dakkár barggu boahtteáiggi
válggaid oktavuođas.