Buorit olbmot!
Lean ilus go beasan ovddastit
ráđđehusa dán konferánssas mas Dutkanráđi sámi prográmma galgá
árvvoštallojuvvot – ja mas prográmma bohtosat ja vuordámušat leat
guovddážis.
Giittán lágideddjiid bovdejumi
ovddas.
Dutkan mearkkaša hui olu
servodatovdáneapmái obbalaččat. Dat máhttu mas dutkamušat leat
vuođđun, váikkuha guđe guvlui ovdáneapmi manná, ja boahtteáiggis
šaddá dat máhttu dađistaga deaŧalaččat. Nu lea maiddái sámi
servodatovdáneami dáfus, ja sámi dárbbu dáfus háhkat máhtuid main
dutkan lea vuođđun. Ráđđehusa ulbmil sámi dutkama hárrái lea ahte
dat galgá nannet, suddjet ja ovdánahttit sámi giela ja kultuvrra
viidát oktavuođas, namalassii iešguđetlágán kultuvraovdanbuktimiid,
ealáhusaid, eallinvugiid ja servodateallima dáfus. Sámi álbmogis
lea, nu movt eará álbmogiin nai, vuoigatvuohta beassat duođaštit
iežas historjjá, dálááiggi ja boahtteáiggi, ja ieš bidjat eavttuid
iežas servodatovdáneapmái. Eiseválddiid bargu lea lahčit dili nu
ahte dat lea vejolaš.
Mun lea politihkkár, in ge áiggo
dás konkrehtadit árvvoštallagoahtit dutkama fágalaš beliid. Áiggun
baicca čilget ráđđehusa ulbmiliid ja mihttomeriid sámi dutkama
dáfus, ja maid mii dáhtošeimmet dán suorggi ovdáneami dihte.
Lea Dutkanráđđi mii čađaha
dutkanpolitihka- ja hálddašeami stáhta eiseválddiid bealis. Dat
guoská maid sámi dutkamii. Deaŧaleamos rámmaeavttut leat
ovddiduvvon Vuođđolága § 110a:s, ILO-konvenšuvnnas nr. 169:s,
erenoamážit 6. ja 7. artihkkalis, ja Sámedikki
ráđđádallanšiehtadusas.
ILO-konvenšuvnna 6. artihkkala nr.
1 (a) mielde, galgá ráđđehus ráđđádallat eamiálbmogiiguin,
erenoamážit sin ovddasteaddji ásahusaid bokte. Norggas mearkkaša
dat ahte ráđđehusas lea geatnegasvuohta ráđđádallat erenoamážit
Sámedikkiin, mii lea sámiid álbmotválljejuvvon orgána.
Ráđđádallangeatnegasvuohta mearkkaša ahte stáhta galgá fuolahit
dilálašvuođa nu ahte Sámediggi oažžu duohtadoaibmi
váikkuhanvejolašvuođa. Jurdda ráđđádallamiiguin lea olahit
ovttamielalašvuođa dahje doarjaga evttohuvvon doaimmaide, muhto dat
ii mearkkaš dan ahte lea bággu olahit ovttamielalašvuođa.
Šiehtadusas boahtá maid ovdan ahte vejolaš goabbatoaivilvuohta
galgá boahtit ovdan čielgasit.
Konvenšuvnna 7.artihkkala ulbmil
lea sihkkarastit eamiálbmogiid vuoigatvuođa mearridit iežaset
ovdánanproseassa vuoruhemiid. Artihkal čujuha ahte eamiálbmogiid
iežaset vuoruhemiid galgá doahttalit. Eamiálbmogiin lea,
7.artihkkala nr.1 mielde – dan muddui go lea vejolaš –
vuoigatvuohta dárkut (doalahit kontrolla) iežaset ekonomalaš,
sosiála ja kultuvrralaš ovdáneami.
Sihkkarastin dihte ahte bargu
sámiidguoskevašáššiiguin, čađahuvvo dohkálaš vuogi mielde,
vuolláičáliiga gielda- ja guovloministtar ja sámediggepresideanta
ráđđádallanvugiid šiehtadusa miessemánu 11.b. diibmá. Sámedikki
dievasčoahkkin doarjjui prosedyraid geassemánu 1.b., ja prosedyrat
dohkkehuvvojedje gonagaslaš resolušuvnna bokte suoidnemánu
1.b.2005:s.
Ráđđádallangeatnegasvuohta ii gusto
dušše ráđđehussii ja departemeanttaide, muhto maiddái
direktoráhtaide ja eará stáhtalaš hálddašanorgánaide maidda lea
addon ovddasvástádus hálddašit njuolggadusaid ja doaimmaid.
Dutkanráđđi lea maiddái dakkár orgána. Danne vuordit ahte
Dutkanráđis lea lagas oktavuohta Sámedikkiin sámi dutkangažaldagaid
hárrái – jus omd. lea sáhka ođđa sámi dutkanprográmmaid
dohkkeheamis dahje čađaheamis, dahje jus ležžet eará
dutkanprográmmat main soaitá leat mearkkašupmi sápmelaččaide dahje
sámi servodatovdáneapmái. Dat guoská maid de jus leat stuorát
rievdadusat dahje nuppástumit prográmmaid ja áŋgiruššamiid
sisdoalus ja rámmain.
Munnje lea hui deaŧalaš deattuhit
dakkár bargovuogi Ráđđehusa davviguovloáŋgiruššama dáfus. Dat
áŋgiruššan galgá čađahuvvot davviguovlluin gos eamiálbmogat leat
ássan ja atnán ealáhusriggodagaid mihá ovdal go našunálastáhtat
ásahuvve. Eamiálbmotdimenšuvdna lea guovddáš ja mearkkašahtti
bealli ráđđehusa davviguovlopolitihkas. Dan dimenšuvdnii gullá maid
ahte eamiálbmogiin fertejit leat duohta vejolašvuođat searvat
mearrádusproseassaide ja ovttasdoaibmat eará davviguovllu
eamiálbmogiiguin.
Ráđđehus lea duhtavaš go Norgga
dutkanráđđi lea bargagoahtán ollislaš davviguovloáŋgiruššamiin. Mii
leat maiddái duhtavaččat go Dutkanráđđi lea hábmegoahtán našunála
doaibmaplána dálkkádatdutkama dáfus. Ráđđehus atná deaŧalažžan ahte
eamiálbmotperspektiiva vuhtiiváldojuvvo, ja ahte dasa lea sadji
sihke áŋgiruššamiin ja doaibmaplánain. Mii diehtit ahte biras- ja
dálkkádatnuppástuvvamiin sáhttet leat stuora váikkuhusat
eamiálbmogiid dearvvašvuhtii, eallinvuohkái ja árbevirolaš
ealáhusaide. Vuorddekeahtes nuppástuvvamat sáhttet dagahit
eamiálbmogiid birgenlági ovdii ja nu maiddái sin gielaid ja
kultuvrraid ovdii. Dán suorggis ferte čađat čoaggit dieđuid ja
máhtuid. Mii vuordit ahte váldojuvvo oktavuohta Sámedikkiin árrat
dán proseassas, ja ahte Dutkanráđđi ráhkada bargorutiinnaid
dutkandoaimmain mat devdet ovddasvástádusa ráđđádallat riikka
eamiálbmogiin, namalassii Sámedikkiin.
Ráđđehus lea deattuhan ahte
Dutkanráđđi ii galgga ráddjet sámi dutkančuolmmaid duššefal sierra
sámi prográmmadoibmii. Danne lea Dutkanráđđi geatnegahtton
árvvoštallat leat go sámi dutkančuolmmat relevánttat dutkat ja
ruhtadit, maiddái eará prográmmaid rámmaid siskkobealde.
1St.prp.nr.1 (2005-2006) Bušeahttatermiidna 2006 – Gielda- ja guovlodepartemeanta
Ráđđehus lea dovddahan dáhtu ahte
Dutkanráđi sámi dutkanprográmma guhkiduvvo ja nannejuvvo.
2St.prp.nr.1 (2005-2006) Bušeahttatermiidna 2006 – Gielda- ja guovlodepartemeanta<br >
Mii sávvat ahte Sámediggi ja Dutkanráđđi ovttas gávnnahit makkár
profiila ja hápmi dán barggus galgá leat. Mun sávan maid ahte sámi
fága- ja dutkanbirrasat aktiivvalaččat ovddidit oainnuideaset dán
oktavuođas.
Sámi dutkamii gullá maid dutkan
julevsámi ja lullisámi temáin, muhto mun háliidan aŋkke cuiget ahte
julevsámi ja lullisámi dutkan galggašii ain čielgaseappot
deattuhuvvot sámi dutkanprográmma boahttevaš profiillas. Mis leat
erenoamáš hástalusat áittardit ja ovddidit julevsámi ja lullisámi
giela ja kultuvrra. Lea illudahttu ahte julevsámi ja lullisámi
fága- ja dutkanbirrasat leat bures ovdáneame, ja go álggahit
ovttasbargguid sihke gaskaneaset ja earáiguin.
Jus sámi servodat galgá sáhttit
šaddat nanu ja bistevaš servodahkan, de lea guovddáš eaktun ahte
sápmelaččain alddiineaset lea gelbbolašvuohta nu olu
servodatsurggiin go vejolaš. Ráđđehus dáhttu ahte dutkanrekrutteren
ja lonohallan eará riikkaiguin galgá nannejuvvot.
3Soria-Moria cealkámuš 2005
Lea čielggas ahte sámi prográmma guovddášmihttun lea dutkiid
rekruteren. Mun sávan dát bargu joatkašuvvá seamma áŋgirit go
dássožii lea dahkkon – ja ahte dutkanásahusat leat mielde dan
barggus. Sámi dutkanbiras lea unni ja dat lea hearkkes dilis. Lean
gullan ahte oallugat dálá sámi dutkiin šaddet penšunistan muhtun
moatti jagi geahčen! Danne ferte liigedoaibmabijuid ja áŋgiruššama
bokte hobehit sámi dutkamii ođđa ja gievrras dutkanbirrasa.
Lea illudahtti diehtit ahte
norggabeale sámi fága- ja dutkanbirrasiin leat guhkes vásáhusat
riikkaidgaskasaš dutkanovttasbarggus. Dasa lassin leat mii ásahan
riikkaidgaskasaš guovddážiid nugo ee. Boazodoalu riikkaidgaskasaš
fága- ja gaskkustanguovddáža ja Álgoálbmotvuoigatvuođaid
gelbbolašvuođaguovddáža, mat ovttasbarggu bokte riikka ja
riikkaidgaskasaš fága- ja dutkanbirrasiiguin vižžet ja ávkkástallet
dutkamiin ja dutkanbohtosiiguin. Dát ásahusat leat deaŧalaš
ovttasbargoguoibmin dutkanrekruterema ja eará riikkaid
dutkiidlonohallama barggus. Mii sávvat ahte sihke Dutkanráđđi ja
fágabirrasat muđui eambbo movttiidahttet rádjerasttildeaddji ja
riikkaidgaskasaš dutkanovttasbargui.
Davviriikkalaš dutkanovttasbarggu
dáfus, šaddá miellagiddevaš čuovvut Dutkanráđi ja Sámedikki
ovttasbarggu árvvoštallat Norgga, Ruoŧa ja Suoma oktasaš sámi
dutkanlávdegotti álggaheami
4St.prp.nr.1 (2005-2006) Gielda- ja guovlodepartemeanta<br >.
Ráđđehus deattuha ahte oktasaš dutkanlávdegoddi sáhtášii hábmet
strategiijjaid sámi dutkamii, ja buoridit davviriikkaid dutkama
resursaávkkástallama. Dakkár čielggadeapmi lea deaŧalaš, sihke
davviriikkalaš ovttasbargoperspektiivvas sámi ja eamiálbmotdutkama
hárrái, ja maiddái eiseválddiid bealis ráđđehusaid ja sámedikkiid
hárrái. Leažžá go praktihkalaččat vejolaš hupmat sierra dutkanráđi
ásaheami birra, mii omd. juohká juolludusaid oktasaš
dutkanprošeavttaide, lea ášši man árvideamis ádjánit vel ovtta
áiggi čoavdit.
Ráđđehus atná mávssolažžan atnit ja
čalmmustahttit sámegiela originálagiellan go dutkamuš lea sámi
dilálašvuođaid birra, erenoamážit go dutkamuš lea árbemáhtuid
birra, ja go dutkanbohtosat galget gaskkustuvvot sámi
geavaheddjiide ja birrasiidda.
5St.prp.nr.1 (2005-2006) Gielda- ja guovlodepartemeanta<br >
Ferten deattuhit ahte dárbbašit dutkiid geat dutket eará gielaide
nai, in ge oaivvil ahte dutkanbohtosat eai galggaše gaskkustuvvot
eará dutkiide ja eará gielat dutkanbirrasiidda.
Lea deaŧalaš ahte sámi prográmma
váikkuha dasa ahte dutkan háhká ja nanne luohttámuša sámi álbmogii
mii dutkojuvvo. Dán oktavuođas leat olu sámegielhástalusat: gávdnat
dutkiid geain lea máhttu sámi diliin, bisuhit dynamalaš fága- ja
dutkanbirrasiid, atnit ja čalmmustuhttit sámegiela originálagiellan
dutkamis, kártet ja duođaštit árbevirolaš máhtuid, vuohkkasit
gaskkustit dutkanbohtosiid sidjiide geaid birra dutkamuš lea, dahje
daidda joavkkuide maidda dutkamuš lea guoskan.
Beate Mortensen Nesheim ja Svanhild
Andersena dokumentárafilbma lea buorren ovdamearkan dasa movt
gaskkusteapmi sáhttá dahkkot ođđa ja vuogas vuogi mielde. Mii leat
duvle gullan ahte Jelena Posanger lea vuosttaš guhte lea sámegillii
disputeren dáppe Norggas Tromssa universitehtas. Nubbe historjjálaš
dáhpáhus lea ahte Lena Kappfjell lea čađahan iežas
mastergrádabarggu lullisámegillii. Sudno háliidan erenoamážit
rámidit, ja maiddái buohkaid earáid geat áŋgiruššet sámegielain
dutkanoktavuođain. Sii leat buorren ovdamearkan sámi akademiai ja
servodahkii.
Árbevirolaš diehtu ja máhttu lea
mávssolaš gelbbolašvuohta ja supplemeanta dábálaš akademalaš
dutkamii. Mii dárbbašit árbemáhtuid vuođđun go servodagat ja
ealáhusat galget ovdánahttojuvvot, ja go árvvut galget háhkojuvvot.
Sámi giella ja árbevirolaš ipmárdus ja máhtut maid giela bokte
háhká, leat nannosit čadnojuvvon lundui ja birrasii, ekologiijii,
dálkkádahkii, ealáhus- ja geavahanvugiide, vieruiduhttimii ja eará
kultuvrralaš diliide. Nu lea ovdáneapmi leamaš máŋggaid čuđiid
jagiid čađa árbevirolaš ealáhusaid dáfus, main birasperspektiiva,
dálkkádat ja nana guoddevaš ovdáneapmi leat guovddáš bealit.
Buohkat fertejit fárrolaga kártet, duođaštit ja bargat dáinna
máhtuin, nu ahte dan sáhttá fas máhcahit ee. dálá servodat- ja
ealáhusovdáneapmái, árvoháhkamii, resursahálddašeapmái, luonddu-,
biras- ja meahccehálddašeapmái, dálkkádatgoziheapmái jna.
Liikka deaŧalaš lea biđget dán
máhtu ja oahpásnuhttit eamiálbmogiid dasa, erenoamážit
davviguovlluin. Lea mearrideaddjin ahte máhttu dohkkehuvvo ja
geavahuvvo oahpahussystemain, dutkamis ja hálddašeamis. Mihttun
ferte leat ahte boahttevaš buolvvat oidnet árvvu eamiálbmogiid
árbemáhtus mii lea divrras gelbbolašvuohtan go atná ja hálddaša
luonddu, dálkkádaga ja birrasa. Mihttun ferte maid leat ahte
riggodagat ja ealáhusat ja dat guovllut gos eamiálbmogat ásset,
hálddašuvvojit buorebut ja rievttabut. Dán oktavuođas leat buohkain
stuora hástalusat ja barggut – sihke dutkanbirrasiin,
oahpahusásahusain, hálddašeamis, ealáhusovddideddjiin ja
eiseválddiin.
Dutkama siskkáldasstruktuvrii
(infrastruktuvrii) dahje daidda beliide mat galget doarjut dutkama
earret fágalaš dilálašvuođaid, gullet maid dutkiid vejolašvuođat
gávdnat ja atnit sámiguoskevaš dátáid álkit vuogi mielde go dál.
Gal mii fal buohkat leat deaiviidan dutkiiguin geat vátna áiggi
šaddet bidjat dieđuid- ja dátáidohcamii moskku
geallirarkiivvain.
Lea máŋga jagi juo leamaš
juolluduvvon ruhta Sámedikki ovddidandoibmii mii galgá čohkket ja
systematiseret sámiguoskevaš dátáid statistihkka- ja
dutkanulbmiliid várás. Dasa lassin lea Dutkanráđđi álggahan
dutkanprográmma - KUNSTI
6Kunnskapsutvikling for norsk språkteknologi
(Kunnskapsutvikling for norsk språkteknologi – Norgga
giellateknologiijja diehtoovdánahttin) – mas lea ulbmilin háhkat
giellateknologalaš resurssaid ja veahkkeneavvuid – ii dušše
dárogiel hupmama ja čállima várás, muhto maiddái sámegiela várás.
Mii sávvat ahte sihke min iežamet dutkit ja eará riikkaid dutkit
dalle ožžot elektrovnnalaš neavvuid maiguin olahit dárbbašlaš
dátáid effektiiva vuogi mielde dakkár IT-teknologalaš gillii mii
maiddái doaibmá sámegillii. Daid neavvuid vehkiin soaitit oanidit
dan guhkes áiggi maid sámi dutkit šaddet atnit iežaset
doavttirbargguide – nu movt sámeradio cuiggodii ovdal
juovllaid?
Giittán oktii vel bovdejumi ovddas
dán konferánsii gos lean beassan gullat buriid ja ávkkálaš
oaiviliid. Daid válddán fárrui ruovttoluotta ráđđehusa sámi
oahpahus- ja dutkanpolitihkalaš doaimmaide.
Sávan didjiide buohkaide, ja
erenoamážit Dutkanráđđái ja Sámediggái lihku ovttasbargguin čorget
bálgá boahttevaš sámi dutkamii.
Giitu beroštumi ovddas!