Lohkosánit

Tákta lea stávvaljoavku man vuosttaš stávval lea deaddostávval. Dáin sániin leat golbma stávvala: mil-jovnna guoktása, muhto vuosttáš sánis leat guokte távtta, ja nuppis lea dušše okta. Dán sánis leat njeallje stávvala ja guokte távtta: guokte-logi.

Bárrastávvallohkosániid maŋimuš távttas leat máŋggaidlogus guokte stávvala. Dáin lohkosániin lea gievrras dássi ovttaidlogu nominatiivvas, ja geahnohis dássi máŋggaidlogus, omd. nubbi - nuppit. Eanaš vuođđologuin lea bárrastávvalmátta. Spiehkastat lea 'duhát', mas lea bárahisstávvalmátta. 'guovttos' sáhttá maid sojahuvvot kontrákta lohkosátnin. Maid lohkosániin 'galle', 'máŋga' ja 'moadde' lea bárrastávvalmátta.

Bárahisstávvallohkosániid maŋimuš távttas leat golbma stávvala ovttaidlogu akkusatiivvas/genetiivvas, omd. vuosttaš - vuosttaža, golmmas - golbmasa. Ovttaidlogu nominatiivvas lea geahnohis dássi, eanaš hámiin muđui lea gievrras dássi, muhto ii buot bárahisstávvallohkosániin leat dássemolsašupmi.

Eanaš ortnetloguin lea bárahisstávvalmátta, ja ii leat dássemolsašupmi. Spiehkastat lea 'nubbi', mas lea bárrastávvalmátta ja dássemolsašupmi. Eanaš čoahkkeloguin lea bárahisstávvalmátta ja dássemolsašupmi. Spiehkastat das fas lea 'guovttis' maid sáhttá sojahit kontrákta lohkosátnin.

Kontrákta lohkosániin maŋimuš távttas leat guokte stávvala sihke ovttaidlogu nominatiivvas ja akkusatiivvas/genetiivvas. Lohkosániin lea geahnohis dássi ovttaidlogu nominatiivvas, ja gievrras dássi eará kásusiin, omd. guovttis - guoktá, guovttos - gukto. Fuobmá ahte 'guovttis' maid sáhttá sojahuvvot bárahisstávvallohkosátnin: guovttis - guoktása. 'guovttos' sáhttá maid sojahuvvot bárrastávvallohkosátnin, ja dalle ii leat dássemolsašupmi: guovttos - guovtto.

Konsonántajoavku mii lea maŋimuš távtta vuosttaš ja nuppi stávvala gaskkas, molsašuddá dábálaččat, omd. nubbi - nuppit. Nu ahte bárrastávvalloguin lea gievrras dássi ovttaidlogu nominatiivvas, ja bárahisstávvalloguin lea fas gievrras dássi máŋggaidlogu nominatiivvas. Muhto de lea konsonántajoavku fas geahnohis dásis omd. máŋggaidlogu nominatiivvas bárrastávvalloguin, ja ovttaidlogu nominatiivvas bárahisstávvalloguin.

Dás leat dássemolsašuddanovdamearkkat - gievrras dássi gurut bealde, geahnohis dássi olgešbealde:

• nubbi - nuppit
• vihtta - viđat
• golbmasa - golmmas
• okta - ovttat
• guokte - guovtti
• guoktá - guovttis

Dás sáhtát lohkat eanetdássemolsašumi birra

(sadjehápmi) lea sojahanhápmi mii čájeha makkár doaibma nomenis lea cealkagis. Nomeniidda gullet substantiivvat, adjektiivvat, lohkosánit ja pronomenat. Davvisámegielas leat 7 kásusa.

Vuođđologut čuvvot seammá kásussojaheami go substantiivvat, muhto vuođđologu ovttaidlogu akkusatiiva (objeaktahápmi) lea seammalágan go nominatiiva, go eará nomeniin dat lea seammalágan go genetiiva. Máŋggaidlogus lea akkusatiiva fas seammalágan go genetiiva, nugo nomensojaheamis muđui.

Nominatiiva lea lohkosániid vuođđohápmi. 'Golbma' bohte ruoktot. 'Čieža' lea stuorát go 'guhtta'. Bárrastávvallohkosániin lea gievrras dássi ovttaidlogu nominatiivvas, ja geahnohis dássi máŋggaidlogu nominatiivvas. Lohkosániin 'čuođi', 'logi', 'čieža', 'gávcci' ja 'ovcci' lea geahnohis dássi ovttaidlogu nominatiivvas, vaikko muđui čuvvot bárrastávvallohkosániid sojahanminstara. Lohkosániin 'vihtta' ja 'guhtta' molsašuddet 'htt' gievrras dásis ja 'đ' geahnohis dásis. Vuođđologus 'duhát' lea bárahisstávvalmátta, ja das ii leat dássemolsašupmi.

Akkusatiiva lea kásus mii čájeha ahte sátni lea objeakta, omd. Mun oainnán 'golbma'. Soai váldiba 'vihtta'. Mun válddán 'ovtta'. Hápmi lea seammalágan go nominatiiva, earret lohkosániin 'okta', 'nolla' ja 'miljon', main lea geahnohis dássi ovttaidlogu akkusatiivvas. Fuobmá ahte 'nolla' jietnaduvvo dássemolsašumiin, vaikko molsašupmi ii oidno čállinvuogis. Buot vuođđologuid máŋggaidlogu akkusatiiva ja genetiiva leat ovttaláganat.

Genetiiva lea kásus mii čájeha mii/gii lea oamasteaddji, omd. Die lea 'golmma' sadji. Genetiiva geavahuvvo maid pre- ja postposišuvnna oktavuođas, omd. Boađán maŋŋil 'guovtti'. Fertet vuolgit ovdal 'golmma'. Olbmot ledje boahtán 'čuđiid' mielde. Sihke ovttaidlogus ja máŋggaidlogus lea bárrastávvallohkosániin geahnohis dássi. Dát guoská maid 'galle'- ja 'nolla'-sániide, vaikko molsašupmi ii oidno čállinvuogis.

Ovttaidlogu genetiiva ja akkusatiiva eai leat ovttaláganat, earret lohkosániin 'okta', 'nolla' ja 'miljon'. Buot vuođđologuid máŋggaidlogu genetiiva ja akkusatiiva leat ovttaláganat. Vuođđologuin 'čuođi', 'logi', 'čieža', 'gávcci' ja 'ovcci' lea seammá hápmi ovttaidlogu nominatiivvas, akkusatiivvas ja genetiivvas. Fuobmá ahte loguin main loahppavokála lea '-e', lea '-i'-geažus geahnohis dásis.

Illatiiva lea kásus mii dábálaččat čájeha lihkadeami masa nu. Ovttaidlogu illatiivvas lea gievrras dássi, máŋggaidlogus fas geahnohis dássi. 'duhát'-sánis ii leat dássemolsašupmi. Go joavddán 'čuohtái', de heaittán lohkamis. 'čieža'-sánis leat máŋga vejolaš hámi, vuosttaš lea dássemolsašumi haga, nuppis lea dábálaš gievrras dássi ja goalmmádis lea liigegievrras dássi.

Lokatiiva lea kásus mii dábálaččat muitala ahte juoga lea mas nu dahje vuolgá mas nu eret. Sáhttá dadjat áiggi sullii go bidjá lohkosáni ovttaidlogu lokatiivii. Lokatiivvas lea geahnohis dássi sihke ovttaidlogus ja máŋggaidlogus. Mun jávkkan 'guovttis' guđa rádjái. Elle dajai ahte boahtá 'viđas'.

Komitatiiva lea kásus mii dábálaččat čájeha ahte juoga lea mainna/geainna nu. Máŋggaidlogus lea '-guin'-geažus, ja ovttaidlogus lea '-in'-geažus. Komitatiivvas lea geahnohis dássi sihke ovttaidlogus ja máŋggaidlogus. Ii 'miljovnnain' oastte viesu dán áigge. 'Miljovnnaiguin' gal baicca boađášii viessu.

Essiiva lea kásus mii muitala dili dahje iešvuođa birra. Essiivva geažus lea '-n' mii laktása ovttaidlogu nominatiivva hápmái: Mun gádden supmi 'miljovdnan', muhto ii leange eambbo go moadde duhát. Essiivva ovttaidlohku ja máŋggaidlohku leat ovttaláganat.

Sámegielas leat máŋga goalloslohkosáni. Olles logežiin, čuđiin ja duháhiin leat guokte lađđasa, omd. guokte/logi, vihtta/čuođi, gávcci/duhát. Loguin 11-19 leat golbma lađđasa, omd. guokte/nuppe/lohkái, čieža/nuppe/lohkái. Dán minstara sáhttá maid geavahit loguide 21 rájes ja bajás, omd. čieža/goalmmát/lohkái (27). Dát lea boares lohkanvuohki. Dáid loguid dábálaččamus minsttar lea dattetge ahte dadjá logežiid vuosttažin, ja dan maŋŋil ovttežiid: guokte/logi/čieža (27). Maiddái goallosvuođđologut spiehkastit eará nomeniin dainna lágiin ahte ovttaidlogus leat akkusatiiva- ja nominatiivahámit ovttaláganat.

Goalloslohkosániid maŋimuš lađas sojahuvvo kásusiid mielde, omd. Mun válddán 'čiežalogiguhtta'. 'Gávccilogiguđas' ledjen mun ain vuođđoskuvllas. Go goalloslohkosániin leat guokte dahje golbma lađđasa, de sojahuvvojit maid vuosttaš ja nuppit lađđasat sierra njuolggadusaid mielde. Olles logežiin, čuđiin ja duháhiin sojahuvvo vuosttaš lađas seammá kásusis go nubbi lađas, earret ovttaidlogu lokatiivvas ja illatiivvas, main vuosttaš lađas lea ovttaidlogu genetiivvas. Máŋggaidlogu illatiivvas ja komitatiivvas sáhttá vuosttaš lađas maid leat máŋggaidlogu genetiivvas.

• Lohkagoađán jitnosit 'golmma/logi' rájes.
• In ollen guhkkelii go 'golmma/lohkái'.
• Mun álggán 'viđain/logiin'.
• Rehkenasttán 'guvttiid/logiiguin'.
• Rehkenasttán 'guvttiiguin/logiiguin'.

Goalloslohkosániin 11-19, ja lohkosániin boares lohkanvuogi mielde, sojahuvvo '-lohkái'-geažus seammá ládje go 'logi' eanaš kásusiin. Ovttaidlogu nominatiivvas ja akkusatiivvas geavahuvvo '-lohkái'-geažus. Nubbi lađas ii sojahuvvo. Vuosttaš lađas lea dábálaččat ovttaidlogu nominatiivvas. Ovttaidlogu illatiivvas ja lokatiivvas lea vuosttaš lađas ovttaidlogu genetiivvas. Go maŋimuš lađas lea ovttaidlogu komitatiivvas dahje máŋggaidlogu lokatiivvas, de sojahuvvo vuosttaš lađas seammá kásusa mielde, omd.

• Logan 'viđa/nuppe/logi' rádjái.
• In ollen guhkkelii go 'viđa/nuppe/lohkái'.
• Gal 'viđain/nuppe/logiin' birge.
• Gal 'vihtta/nuppe/logiiguin' birge.

Eará goalloslohkosániin sojahuvvo dábálaččat dušše maŋimuš lađas. Vuosttaš ja nubbi lađas leat ovttaidlogu nominatiivvas. Ovttaidlogu komitatiivvas ja máŋggaidlogu lokatiivvas buot golbma lađđasa kongruerejit:

• Logan 'guokte/logi/golmma' rádjái.
• In ollen guhkkelii go 'guokte/logi/golbmii'.
• Gal 'guvttiin/logiin/golmmain' birge.

Goalloslohkosániin main leat máŋga lađđasa, sojahuvvo dušše maŋimuš lađas: Gal 'vihtta/duhát/guokte/čuođi/golmmain' birge.

Juohke vuođđologus sáhttá ráhkadit ortnetlogu, earret 'moadde'- ja 'máŋga'-sániin. Ortnetlohku hábmejuvvo dábálaččat go lasiha '-át'-gehčosa ovttaidlogu genetiivahápmái. Gehčosa sáhttá maid lasihit goallosloguide. njealját, guđát, viđát, logát, čieža/nuppe/logát. Spiehkastagat leat 'vuosttaš', 'nubbi', 'goalmmát' ja 'čihččet'.

Eanaš ortnetlogut sojahuvvojit bárahisstávvaladjektiivan. Spiehkastat lea 'nubbi', mii sojahuvvo bárrastávvaladjektiivan. Eará ortnetloguin ii leat dássemolsašupmi, eaige sojahuvvo go leat attribuhttan substantiivii (earret 'nubbi'):

• Dá lea 'vuosttaš'. Mun oainnán 'vuosttažiid'.
• Dá lea 'goalmmát'. Mun válddán 'goalmmáda'.
• Mun válddán 'goalmmát' girjji. 'Viđát' siiddus čuožžu eambbo dan birra.

Čoahkkelogut ráhkaduvvojit go lasiha '-s'-gehčosa vuođđologu ovttaidlogu genetiivahápmái. Čoahkkelogut muitalit galli olbmos lea sáhka: golmmas, njealjis, viđas, guđas. Buot čoahkkelogut leat bárahisstávvalsubstantiivvat, ja dain lea dássemolsašupmi. Ovttaidlogu nominatiivvas ja essiivvas lea geahnohis dássi, muđui lea gievrras dássi:

• 'Guovttis' leat boahtán. Mun oainnán 'guoktása'.
• 'Golmmas' sihtet gáfe. Attán 'golbmasii' gáfe.

Vuođđologuin sáhttá suorggidit ođđa sániid, sihke substantiivva ja advearbba. Jus lasiha '-eš'-gehčosa vuođđologu geahnohis dássái, de oažžu substantiivva. Fuobmá ahte geažus dagaha ahte diftoŋga njuolgá: ovtteš, guvtteš, golmmeš, logeš. Dáiguin sáhttá čujuhit loguide omd. go speallá koarttaiguin: Mus leat njeallje 'ovcceža'.

Jus lasiha '-ii' lohkosáni gievrras dássái, de šaddá advearban mii mearkkaša "nu ollu gerddiid". Hápmi sulastahttá ovttaidlogu illatiivva, muhto dain leat erohusat. Fuobmá ahte geažus dagaha ahte diftoŋga njuolgá, nu ahte 'guokte'- ja 'njeallje'-sániid ovttaidlogu illatiiva-hámit eai leat seammaláganat go dát advearbbat:

• Lean 'golbmii' leamaš olgoriikkas.
• Son lea 'guktii' dán kurssa váldán.
• Ledjen 'njelljii' doaktára luhtte ovdal go dearvvašnuvven.

Go lohkosátni lea ovttas substantiivvain seammá cealkkalahtus, de dat kongruerejit sierra njuolggadusaid mielde. Jus cealkkalahttu lea nominatiivvas, de lea lohkosátni nominatiivvas. Substantiiva mii čuovvu lohkosáni, lea ovttaidlogu genetiivvas: Mus leat 'golbma beatnaga'. Muhto substantiiva mii čuovvu 'okta', lea ovttaidlogu nominatiivvas: Mus lea 'okta beana'.

Fuobmá ahte substantiiva lea ovttaidlogus, vaikko lea máŋgga dávviris sáhka. Máŋggaidlohku geavahuvvo dušše máŋggaidlohkosubstantiivvaide mat leat sánit nugo basit, heajat ja sánit mat čujuhit báraide suohkut, buvssat jnv.). Go substantiiva lea máŋggaidlohkosátni, ja cealkkalahttu galgá leat nominatiivvas, de leat sihke lohkosátni ja substantiiva máŋggaidlogu nominatiivvas: Dáppe leat odne 'golmmat heajat'.

Eará kásusiin kongruerejit lohkosátni ja substantiiva. Lohkosátni galgá leat seammá kásusis go substantiiva, earret ovttaidlogu illatiivvas ja lokatiivvas. Dalle lea lohkosátni ovttaidlogu genetiivvas. Máŋggaidlogu illatiivvas ja komitatiivvas sáhttá lohkosátni maid leat máŋggaidlogu genetiivvas. Fuobmá ahte ortnetlohku 'nubbi' čuovvu seammá kongrueansanjuolggadusaid:

• Mun čálán 'guokte reivve'.
• Mun lean ožžon 'máŋgga oahppis' rámi.
• Skuvla lea sádden 'viđa studentii' árvosániid.
• Bija 'nuppi juolgái' suohku.
• Son lea 'logiid fáhcaid' juo láhppán.
• Čálán 'logiide fáhcaide' namaid.
• Čálán 'logiid fáhcaide' namaid.
• Ii 'máŋggaiguin sabehiiguin' goastta gosage.
• Ii 'máŋggaid sabehiiguin' goastta gosage.

Go lohkosátni lea ovddabeal substantiivva seammá cealkkalahtus, de dat sojahuvvo sierra kongrueansanjuolggadusaid mielde. Jus cealkkalahttu lea nominatiivvas, de lea lohkosátni nominatiivvas. Substantiiva mii čuovvu lohkosáni, lea ovttaidlogu genetiivvas. Goalloslohkosániin main leat '-lohkái'- ja '-logi'-gehčosat, lea sierra attribuhttahápmi man geažus lea '-lot': Mun lean ožžon 'guoktenuppelot rávddu'. Son lea jávkan 'golbmalot diimmu'.

Fuobmá ahte substantiiva lea ovttaidlogus, vaikko lea sáhka eanet biergasiin. Ovddabeal substantiivva ovttaidlogus geavahuvvo dábálaččat dušše '-lot'-geažus. Gehčosat '-lohkái' ja '-logi' sáhttet geavahuvvot dušše muhtun kásusiin. '-lohkái' sáhttá geavahuvvot nominatiivvas ja akkusatiivvas, '-logi'-geažus fas nominatiivvas, akkusatiivvas ja genetiivvas. Fuobmá ahte dat dalle čujuha olles logežiidda, iige leat '-lohkái'-gehčosa sojahuvvon hápmi.

Nominatiiva:

• Dá leat 'golbmanuppelot silbaboalu'.
• Dá leat 'golbmanuppelohkái silbaboalu'.
• Dá leat 'golbmalot silbaboalu'.
• Dá leat 'golbmalogi silbaboalu'

Akkusatiiva:

• Oasttán 'golbmanuppelot silbaboalu'.
• Oasttán 'golbmanuppelohkái silbaboalu'.
• Oasttán 'golbmalot silbaboalu'.
• Oasttán 'golbmalogi silbaboalu'.

Genetiiva:

• Dá leat 'golmmanuppelot silbaboalu' lávggastagat.
• Dá leat 'golmmalot silbaboalu' lávggastagat.
• Dá leat 'golmmalogi silbaboalu' lávggastagat.

Oanehis attribuhttahámi ii dárbbaš sojahit ovddabeal substantiivva, beroškeahttá substantiivva kásushámis:

• Mun čálán 'guoktenuppelot reivve'.
• Skuvla lea sádden 'vihttanuppelot studentii' árvosániid.
• Son lea 'vihttalot niibbi' juo láhppán.
• Son lea ságastallan 'vihttanuppelot' studeanttain.
• Oahpaheaddji bođii girkui 'guoktelot' ohppiin.

Vuosttaš lađđasa sáhttá sojahit substantiivva mielde. Dan sojaha dalle seammá kásusis go substantiivva, earret ovttaidlogu illatiivvas ja lokatiivvas. Dalle sojahuvvo lohkosátni ovttaidlogu genetiivvas:

• Mun čálán 'guoktenuppelot reivve'.
• Skuvla lea sádden 'viđanuppelot studentii' árvosániid.
• Son lea 'vihttalot niibbi' juo láhppán.
• Son lea ságastallan 'viđainnuppelot studeanttain'.
• Oahpaheaddji bođii girkui 'viđainlot ohppiin'.

Máŋggaidlohkosubstantiivvat leat máŋggaidlogus lohkosáni maŋŋil. Dat leat substantiivvat nugo 'basit', 'heajat' ja sánit mat čujuhit báraide (suohkut, buvssat jnv.). Máŋggaidlogus sáhttá geavahit sihke '-lot' ja '-logi/-lohkái'. Vuosttaš lađas sojahuvvo substantiivva mielde go geavaha '-lot'-hámi. Jus geavaha '-logi/-lohkái'-hámiid, de oažžu ieš válljet sojahago vuosttaš lađđasa vai ii, muhto maŋimuš lađas galgá álo sojahuvvot substantiivva mielde. Máŋggaidlogus sojahuvvo lohkosátni substantiivva mielde buot kásusiin, earret illatiivvas ja komitatiivvas. Dalle sojahuvvo lohkosátni máŋggaidlogu genetiivvas.

Ovdamearkkat main lea '-lot':

• Mus leat 'viđatnuppelot ulloleasttut'.
• Mun vurden 'máŋggaidlot juovllaid'.
• 'Viđainnuppelot gápmagiin' leat vuoddagat.
• Mun čuolddán vuoddagiid 'viđaidlot gápmagiidda'.
• Áhkku vuoddjái márkaniidda 'viđaidlot gápmagiiguin'.

Ovdamearkkat main lea '-logi/lohkái' ja vuosttaš lađas ii sojahuvvo:

• Mus leat 'vihttanuppelogit ulloleasttut'.
• Mun vurden 'máŋgalogiid juovllaid'.
• 'Vihttanuppelogiin gápmagiin' leat vuoddagat.
• Mun čuolddán vuoddagiid 'vihttalogiid gápmagiidda'.
• Áhkku vuoddjái márkaniidda 'vihttalogiid gápmagiiguin'.

Ovdamearkkat main lea 'logi/lohkái' ja vuosttaš lađas sojahuvvo:

• Mus leat 'viđatnuppelogit ulloleasttut'.
• Mun vurden 'máŋggaidlogiid juovllaid'.
• 'Viđainnuppelogiin gápmagiin' leat vuoddagat.
• Mun čuolddán vuoddagiid 'viđaidlogiid gápmagiidda'.
• Áhkku vuoddjái márkaniidda 'viđaidlogiid gápmagiiguin'.