ANARŠKIELÂN ALMOSTITTUM KIRJÁLŠVUOTÂ

Vuoiŋâlâš kirjálâšvuotâ

 Vuoiŋâlâš kiirjijn puárásumos lii “Anar sämi kiela aapis kirje”, mon lii toimâttâm Aanaar oovdiš kirkkohiärrá Edvard Wilhelm Borg ive 1857. Siämmáá kirje lahtosin lii meiddei Doktor Martti Lutherus Ucca Katkismus.

 Ive 1902 almostui “Katkismus”, mon lâi jurgâlâm Aanaar tallaš kirkkohiärrá Lauri Itkonen. Nelji ive maŋeláá ađai ive 1906 almostui “Ráámmát Historja”, mon lâi čáállám F. W. Sundell já Jurgâlâm anarâškielân Lauri Itkonen.

 Ive 1937 almostui J. C. Ryle čáállám já Lauri Itkosii Anarâškielân jurgâlem 11-sijđosâš kirjááš “Oađáh-uv tun?”.

 “Piättár Vuossâmuš kirje” Matti Morottaja anarâškieljurgâlâssân almostui ive 1973. Ive 1991 tast almostui jienâkirje Aanaar servikode kuástádâssân já kasettân ton luuvâi Ilmari Mattus.

 Aanaar servikode almostittem kirjááš “Kirhokeällu” almostui ive 1974.

 Aanaar servikode almostittem já Antero Niva toimâttem “Ucca salmakirjááš” almostui ive 1975.

 “Evankelium Johannes mield” almostui ive 1980. Tom lii jurgâlâm Kiuruvesi oovdiš kirkkohiärrá, ruáváást Viljo Porkola. Taan siämmáá jurgâlusâst almostui jienâkirje Aanaar servikode kuástádâssân ive 1991, mon luuvâi jienâpáádán Ilmari Mattus.

Vesa Junttila čáállim já Marja-Liisa Mujo anarâškielân jurgâlem párnái katkismus “Sun ana mist huola”. Kirje almostui ive 1991.

Kirho kuávdášruttârááju almostittem 160-sijđosâš “Salmâkirje” almostui ive 1993. Anarâškielâlâš salmâkirjekomitean kullojii ruávásteh Antero Niva já Viljo Porkola, sehe äššitobdeejesânin Ella Sarre já Elsa Väisänen. Ko Väisäsen kuođij komiteapargo te sajan poođij Ilmari Mattus. Kirjeest lii Kirholij toimâttâsâi lasseen pyeccee lunne eellim.

“Sámi Juovllat” -nommâsâš juovlâloostâst láá jyehi numerist muáddi anarâškielâlii čalluu.

Suomâ Pipliaseervi kuástidem já Marja Liisa Olthuis anarâškielân jurgâlem “Evaŋgelium Matteus mield” almostui ive 1995.

“Kirholij toimâttâsâi kirje”, mon jurgâlij anarâškielân Marja-Liisa Olthuis. Almostittemjuhle tollui porgemáánust 2005.

Kielâ já sänikirjeh

 Avvees peeleest puárásumos kirje, tâi artikkel lii Elias Lönnrot “Enare-Lappischen Dialekt”, mii lii almostum ive 1854. Kirje lii jiešalnees čaallum sääksi kielân, veikkâ tast lii-uv anarâškielâ viehâ ennuu. Nomâlávt sujâttemoppâ, ceelhâráhtusoppâ já sänilisto. Kirje oro lemin uási stuárráb kirjeest, ko sijđoloho álgá numerist 133.

 Ive 1918 almostui sääksikielâlâš Frans Äimä toimâttem jienâdâhoppâkirje “Phonetik und lautlehre des Inarilappischen”

 Matti Morottaja já Pekka Sammallahti toimâttem sänikirje “Suoma-säämi-suoma škovlasänilisto” almostui ive 1982.

 Matti Morottaja já Pekka Sammallahti toimâttem sänikirje “Suoma-säämi-suoma škovlasänikirje” almostui ive 1983.

 Akateemikko Erkki Itkosii nuurrâm já Lea Laitisii toimâttem vijđes neeljiuásásâš sänikirje, “Inarilappisches Wörterbuch”. Kirje kulmâ uási láá sänikirjeuásih, main uuccâmsäänih láá anarâškielân já čielgiittâsah sääksi kielân. Niäljád uásist láá sujâttemovdâmeerhah.

 Pekka Sammallahti já Matti Morottaja nuurrâm já Girjegiisa almostittem “Säämi-suomâ sänikirje”, mii valmâštui ive 1993. Kirjeest láá paijeel 8000 uuccâmsäännid, sehe sujâttemovdâmeerhah.

 Marja-Liisa Olthuis vijđes, suullân 30 000 säännid sistetuállee “Anarâškielâ sänikirje”, mast iskâdempittá almostui 2006. Sämitigge, oppâmateriaalkuávdáš.

Maassâd pajas

Čaabâkirjálâšvuotâ

 “Inarinlappalaista kansantietoutta” kirje almostui vuossâmuu teddilâssân já foneetlâš pustavijguin ive 1918 já uđđâsisteddilâssân, sehe Erkki Itkosii čäällimvuovvijn 60 ihheed maŋeláá ađai ive 1978. Kirjeest láá mainâseh sehe suomâ- já anarâškielân paldâlâs siijđoin. Kirje vuáđuduvá A. V. Koskimies ive 1886 nuurrâm materiaalân, mon T.I. Itkonen lii jurgâlâm suomâkielân.

 Orjâlâškielâlâš kirjálâšvuođâ antologia “Skabmatolak” (Skammâtuulah), almostui ive 1974. Tast lii anarâškielâlâlâš uási, mii lii čuákkejum ovdeláá almostum mainâsijn.

 Samuli Aikio toimâttem puáris mainâs mield “Nieida kote šoodai kollekoalsin”. Kirje lii orjâlâškielâst jurgâlâm anarâškielân Matti Morottaja.

 Rauna Paadar-Leivo čáállim párnáikirje “Halstemjeegi noaidi” almostui ive 1990.

 Ive 1992 almostui “Inarinsaamelaisia kielennäytteitä – Aanaarkielâ čájttuzeh”-nommâsâš 300-sijđosâš kirje, mast láá mainâseh nuuvt suomâ- ko anarâskielân-uv. Mainâseh láá čaallum paldâlâs sijđoid (suomâkielâlâš čižebpele já anarâškielâlâš uálgispele siijđon), vâi lohhee puávtáččij älkkeebeht viärdádâllâd saanijd. Materiaal lii nuurrâm Erkki Itkonen paddimmašináin ive 1952 Anarist já Lea Laitinen lii toimâttâm tom kirjálii háámán.

 Aune Vesa čáállim “Uáináh-uv” -nommâsâš tihtâkirje almostui ive 1992. Kirje lii anarâš- já orjâlâškielâlâš. Tast láá tiivtah já Martti Rikkosii kuvvim čapisvielgiskoveh.

 “Sápmelaš” -loostâst láá lamaš tyellittälli anarâskielâliih čalluuh ain ton rääjist, ko lostâ almostuuškuođij ađai ive 1932 rääjist. Višâlumos anarâščällee lâi “Lesk-Aant Uulá”, kote lâi Morottaja suhânomâstis. Eidu tääl “Sápmelaš” ij almostuu.

 “Anarâš” -lostâ almostuuškuođij meriáigásávt ive 1988 rääjist já tast oovdâs tast láá lamaš mainâseh, jotkâmainâseh, muštâlusah, novelleh, párnái jieijâs čäällim já sárgum párnáimainâseh, sehe tiivtah já reportaasih. Ive 1996 rääjist almostuuškuođij Anarâš-loostâ numerin meiddei “Anarâš kalender”. Loostâ almostit Anarâškielâ servi ry, mon päikkikieldâ lii Aanaar kieldâ.

 Ive 1992 almostui jienâkirje “Sigá maainâs”, mon toimâttij já luuvâi Matti Morottaja. Mainâseh láá čuákkejum Inarinlappalaista kansantietoutta -kirjeest.

 Siämmáá ive almostui nubbe jienâkirje “Vuossâmuš škovlâčohčâ”, mon lii luuhâm páádán muštâlus čällee Ilmari Mattus. Taat muštâlus lii lamaš jotkâmuštâlussân Anarâš-loostâst ton jyehi numerist ive 1988 rääjist. Jienâkirjest láá kyehti kasseet.

 Kirsti Palto čáállim já Matti Morottaja anarâškielân jurgâlem párnáikirje “Tivgâ” almostui ive 1994. Kirje lii vuossâmuš Anarâškielâ servi ry. kuástádâs, mii maainâst Mikko-kaandá já vállá ustevvuođâst.

 Aune Kuuva čáállim párnáikirje “Tuálu faŋgâ” almostui ive 1994. Kirjeest láá čuovâkovvejeijee Martti Rikkosii koveh.

 Tekstâkirje “Sigá maainâs” almostui Matti Morottaja toimâttâssân ive 1995.

 Veikko Holmberg čálusin, Marja Helander kuviittâssân, Matti Morottajan anarâškielâ jurgâlâssân já Davvi Girji Os. kuástádâssân “Tuuru-kuobžâ” almostui ive 1995.

 Ive 1996 almostui 204-sijđosâš Ilmari Mattus čáállim dokument­roomaan “Čovčjäävrist Kaamâsân  Syysjärveltä Kaamaseen”, mii lii čaallum anarâškielân já suomâkielân.

 Skammâmáánu loopâst 1996 almostui Iisakki Mattus čáállim kirje “Eellimpäälgis”. Kirje lii kuástidâm Anarâškielâ servi ry. Tornion Kirjapaino Ky 1996, 104 s.

 Njuhčâmáánust 1997 almostui Matti Morottaja toimâttem 211-sijđosâš anarâškielâlâš antologia “Tovlááh mainâseh”. Kirje lii kuástidâm Anarâškielâ servi ry. já tast láá maŋgâ mainâsteijee. Tot lii čuákkejum uásild kirje toimâtteijee iivij 1968-70 toohâm paddiimijn. Kälden láá kevttum meiddei Erkki Itkosii materiaal vuáđuld čuákkejum “Aanaarkiela čáijttuzeh”, mon lii toimâttâm Lea Laitinen, sehe Sápmelaš-já Anarâš-loostâin ovdeláá almostum čalluih.

 Petter Morottaja čáállim já Martti Rikkosii kuvvim párnáikirje “Riävská nieidâ” almostui 1990-lovo aalgâkeččin. Anarâškielâ servi ry. 22 s.

 Petter Morottaja čáállim já Martti Rikkosii kuvvim nuorâikirje “Suábi maainâs” almostui ive 1991. Anarâškielâ servi ry, 77 s.

 Antoine de Saint-Exupéry čáállim já Iisakki Mattus anarâškielân jurgâlem LE PETIT PRINCE “Uccâ priinsâš” almostui 1990-lovo pelimuddoost. Sämitigge, 95 s.

 Iisakki Mattus anarâškielân jurgâlem “Kollepäddi”, mii lii jurgâlum Shamaanisiskot-nommâsâš kirjeest, almostui ive 2001. Jurgâlem tábáhtui ive 1996. Sämitigge, 160 s.

 Rauna Kuokkasii toimâttem orjâlâškielâlâš antologia “Juoga mii geasuha”, mast láá anarâškielâlâš tevstâi lasseen čalluuh orjâlâškielân, nuorttâlâškielân já tárukielân. Davvi Girji OS, 2001.

 Pekka Sammallahti toimâttem anarâškielâlâš antologia “Javrij jieŋah parguu”, mast čielgiittâsah láá orjâlâškielân. Kirje lii čuákkejum Anarâš-loostâ čalluin, Säämi Radio anarâškielâ vuolgâttâsâin, sehe Tovlááh mainâseh -kirjeest. Kirje lii uáivildum orjâlâškielâlâš anarâškielâ uáppeid. ProPrint Raahen Kirjapaino Oy 2004, 152 s.

 Matti Morottaja já Ilmari Mattus toimâttem 305-sijđosâš nooveelčuágáldâh “Kyelisieidi maccâm já eres novelleh” almostui juovláid 2005. Čälleeh láá puohnâssân 14 já äigikoskâ, mast antologia maainâst, lii 500 ihheed. Anarâškielâ servi ry.

Njobžâvääri pessijâšmarkkâneh. Párnáikirje, mon lii čáállám Marja-Liisa Olthuis já kuvvim Petra Kuuva. Sämitigge 2006, 48 s.

Oppâkirjeh

– Sämikielâ vieres kiellân vuáđuškoovlâst. 4-uásásâš oppâkirje, mon niäljád uási valmâštui Matti Morottaja jurgâlâssân orjâlâškielâst ive 1981 já loopah 1 – 3 uási Iisak Mattus jurgâlâssân ive 1988.

– Kaiccâ. Luuhâmkirjááš, mon lii čáállám Ellen Marit Guttorm. Tom lii orjâlâškielâst anarâškielân jurgâlâm Kaarina Mattus. Aanaar kieldâ 1983, 14 s.

– Maa eälu kuvlan. Luuhâmkirjááš, mon lii čáállám Inger Seierstad. Tom lii orjâlâškielâst anarâškielân jurgâlâm Veijo Paltto. Škovlâhaldâttâs 1983, 24 s.

– Máárjá. Luuhâmkirjááš, mon lii čáállám Marit Guttorm já orjâlâškielâst anarâškielân jurgâlâm Kaarina Mattus. Aanaar kieldâ 1983, 27 s.

– Puolašpeivi. Luuhâmkirjááš, mon lii čáállám Dagny Skals já orjâlâškielâst anarâškielân jurgâlâm Kaarina Mattus. Kirjááš almostui ive 1983.

– Máátáh-uv? Sonja Guttorm LUKO-pittáspellâkirjááš, mon lii orjâlâškielâst anarâškielân jurgâlâm Kaarina Mattus.

– Čoavdi eenikiela 1. celkkuuh. Anneli Pikkasii kirjeest orjâlâškielân jurgâlâm Seija Guttorm, mast anarâškielân jurgâlâm Kaarina Mattus. Škovlâhaldâttâs 1984, 32 s.

– Čoavdi eenikiela 2. celkkuuh. Anneli Pikkasii kirjeest orjâlâškielân jurgâlâm Seija Guttorm, mast anarâškielân jurgâlâm Kaarina Mattus. Škovlâhaldâttâs 1985, 32 s.

– Viiđas. Luuhâmkirje, mon lii čáállám Ellen Marit Guttorm já orjâlâškielâst anarâškielân jurgâlâm Kaarina Mattus. Škovlâhaldâttâs 1985,  81 s.

– Ánná já Jovnâ. Luuhâmkirjááš, mon lii čáállám Matti Morottaja já kuvvim Ilmari Mattus. Škovlâhaldâttâs 1985, 29 s.

– Ánná já Jovnâ kyelipiivdost. Luuhâmkirjááš, mon lii čáállám Veikko Aikio já kuvvim Ilmari Mattus. Škovlâhaldâttâs 1986, 50 s.

– Ánna já Jovnâ poccui kuvlân. Luuhâmkirjááš, mon lii čáállám Matti Morottaja já kuvvim Ilmari Mattus. Škovlâhaldâttâs 1987, 22 s.

– Piiččus. Párnái laavlâkirje anarâškielân já orjâlâškielân, mon lavlui saanijd já nuotâid lii ráhtám Aune Vesa, nuotâstâm Helena Hyvärinen já kuvvim, tuáijám já orjâlâškielân jurgâlâm Ilmari Mattus. Jorgaleaddji O/y 1987, 56 s.

– Pirasoppa 1-2. Kyevtiuásásâš Aanaar kieldâ pirâsoppâkirje, mon lii suomâkielâst jurgâlâm anarâškielân Matti Morottaja. Kirje lii almostum 1983.

– Luuhamkirje 1. Luuhâmkirje, mon lává čáállám Johan Jernsletten já Sverre Hatle já tom lii anarâškielân jurgâlâm Kaarina Mattus. Škovlâhaldâttâs, Staatâ teddilemkuávdáš 1987, 76 s.

– Luuhamkirje 1, pargokirje. Pargokirje, mon lii orjâlâškielâst anarâškielân jurgâlâm Iisak Mattus. Škovlâhaldâttâs 1988, 55 s.

– Kulmâ skipárâš. Kovelaavlâkirje, mon lii čáállám Kerttu Vuolab já orjâlâškielâst anarâškielân jurgâlâm Matti Morottaja ive 1989.

– Aabis 2. Kiđđâaabis. Kirjá lává čáállám Helena Valkeapää, Seija Guttorm já kuvvim Aletta Ranttila. Orjâlâškielâst jurgâlâm já heiviittâm Iisak Mattus. Škovlâhaldâttâs, Staatâ teddilemkuávdáš, Helsig 1990, 134 s.

– Kielâ Säämist. Kuulmâuásásâš oppâkirje, mon vuosmuu uásist láá hárjuttâsah, sehe kielâoppâ. Nubbe já kuálmád uási láá oppâkirjeh + pargokirjeh. Oppâkirjij ohtsâšsijđomeeri lii suullân 300 sijđod já pargokirjeh suullân 200 sijđod. Oppâkiirjijd já pargokiirjijd lii orjâlâškielâst anarâškielân jurgâlâm Iisak Mattus Kari Meløy kirjeest.

– Uábbi. Ellen Marie Vars čáállim kirjááš, mon lává anarâškielân jurgâlâm Kaarina Mattus já Matti Morottaja. Laapi läänihaldâttâs 1994, 29 s.

– Lamek. Kirjááš, mon lii čáállám Inger Haldis Halvari já anarâškielân jurgâlâm Iisak Mattus. Almostui 1994.

– Ááhupiämmu. Luuhâmkirjááš, mon lii čáállám suomâkielân Marjatta Palismaa noomáin Ahkupiebmu, kuvvim Erkki Tanttu já orjâlâškielâst anarâškielân jurgâlâm Matti Morottaja. Laapi läänihaldâttâs 1995, Ykkös-Offset Oy, Vaasa, 31 s.

– Čiivšâ čivgâ Čii. Luuhâmkirje, mon lii čáállám Inger Haldis Halvari já kuvvim Berit Marit Hætta. Laapi läänihaldâttâs, 25 s.

– Sämikielâ – inarinsaamea vieraana kielenä. Pajetääsi oppâkirje + hárjuttâskirje, mon lii čáállám Marja-Liisa Olthuis. Sämitigge 1998, 167 s.

– Pyeri paaimân 2. Vuáđuškoovlâ 2. luoka oskolduv oppâkirje, mon lii anarâškielân jurgâlâm Matti Morottaja. Almostui ive 2002.

– Pyeri paaimân 3. Vuáđuškoovlâ 3. luoka oskolduv oppâkirje, mon lii anarâškielân jurgâlâm Matti Morottaja. Almostui ive 2003.

– Pyeri paaimân 3. Pargokirje. Pargokirje, mon lii jurgâlâm Matti Morottaja. Almostui ive 2003.

– Luándukirje 1. Pirâsoppâkirje, mon lii anarâškielân jurgâlâm Marja-Liisa Olthuis. Sämitigge, Tornion Kirjapaino Ky. 2003 143 s.

– Luándukirje 2. Pirâsoppâkirje, mon lii anarâškielân jurgâlâm Marja-Liisa Olthuis. Almostui j. 2003, 176 s.

– Luándukirje 2. Pargokirje. Pargokirje, mon lii anarâškielân jurgâlâm Marja-Liisa Olthuis. Almostui ive 2003.

Maassâd pajas